تبیان، دستیار زندگی
برای این ماه شوال، روز چهارشنبه 28 رمضان 1431 در ساعت 15:59’ یعنی حدوداً 4 بعدازظهر چهارشنبه، ماه و خورشید حالت قرین پیدا می کنند که همان New moon بنابراین چهارشنبه به هیچ وجه ماه دیده نمی شود.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
نویسنده : مریم طالبی
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

پنج شنبه ، ماه را ببینید ...

مصاحبه با استاد دالکی

استاد دالکی


گفتگو با کسی که در سال های کودکی و نوجوانیمان هر موقع صحبت از پدیده ای نجومی در کشور می شد تصویر او را بر قاب شیشه ای تلویزیون می دیدیم، بسیار لذت بخش بود. کسی که برنامه های رادیویی و تلویزیونی اش که بیشتر به موضوعات علمی و مخصوصا نجوم مربوط بود، هیچ گاه از یاد نمی رود.

استاد احمد دالکی، پدر نجوم آماتوری ایران از شاخص ترین چهره های ستاره شناسی ایران هستند که توانسته اند طی سه دهه خدمات ارزنده ای به پیشرفت علم نجوم و فضا نموده و آن را بین طبقات مختلف و به خصوص جوانان گسترش دهند. ایشان برای گسترش دانش اختر شناسی همگانی و كمك به ساخت مراكز علمی و رصد خانه در ایران، سفر های بازدیدی متعددی به كشورهای مختلف داشتند. از كارهای ایشان می توان راه اندازی رصد خانه پارك زعفرانیه ،كمك به ساخت آسمان نمای تهران(سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح) بنیان گذاری مركز علوم وستاره شناسی تهران، ساخت و نصب 13ساعت آفتابی و تالیف و ترجمه چندین جلد کتاب را نام برد.


تبیان : سابقه ی نجوم آماتوری حدوداً به چند سال قبل می گردد؟

برای من ستاره شناسی یک کار آماتوری است، خوشبختانه علم نجوم و ستاره شناسی آن قدر جاذبه و جذبه دارد که اگر کسی پا به این قلمرو بگذارد لازم نیست زیاد تلاش کند که در آن پیشرفت کند، بلکه خود آسمان، شخص را به سوی خودش می کشد.

 آسمان زیباست، ستاره ها زیبا و بی آزار هستند و نمایشی از عظمت خدای بزرگ و آفریدگانش هستند. طبیعتا کسانی که به ستاره شناسی آماتوری علاقمند می شوند روز به روز در این کشش بی نهایت،نه آسمان آن را رها می کند و نه آنها می توانند آسمان را رها کنند.

بسیاری از ستاره شناسان ما در گذشته ستاره شناسان آماتور هستند.وقتی از نجوم غیرآماتوری صحبت می کنیم ، یعنی کسانی که می روند درس ستاره شناسی را به صورت آکادمیک و دانشگاهی می خوانند. بسیاری ازستاره شناسان معروف ما که منشا خدمات فراوان در سطح ایران و حتی جهان بوده اند ، آماتور هستند که خودشان با خواندن کتاب و نگاه به آسمان و با کارهای عملی ستاره شناس مجربی شدند.

دقیق ترین نوع استهلال در دنیای امروز در ایران انجام می شود. این را به خاطر تعصب ایرانی بودنم نمی گویم. اطلاع کامل دارم و این را می گویم ، بیش از 100 گروه هستند که شب 29 هر ماه بابت استهلال اقدام می کنند.اما برای من و شما فقط هلال ماه شوال مهم می شود.

در گذشته در ایران، ستاره شناسی خیلی رواج داشته است. ستاره شناسی برای افرادی که با صحرا و بیابان و دریا  و در کل فضای خارج ازشهر و خانه در ارتباط بودندعلم بسیار مفیدی بوده است. بنابراین مسافران دریاها و کویر، ناگزیر بودند که اصول ستاره شناسی را بدانند – طوری که چند قرن پیش خواجه ی بزرگ توس، خواجه نصیرالدین رصدخانه ی مراغه را در زمان مغول و در زمان هولاکوخان می سازد در دنیای آن روز مفهوم مطلق ستاره شناسی چیزی بوده که در ایران مرسوم بوده است.

تبیان :  یعنی ما مرجع بودیم؟

بله ، دقیقاً، حتی دانشمندانی که در این رصدخانه کار می کردند از نقاط دور دست آمده بودند و در مراغه جمع شده بودند و خواجه نصیرالدین زندگی آنها را تأمین کرده بود. که در این تپه ها می ماندند و تحقیقات می کردند ، ابزار می ساختند ، رصد می کردند و رصدهای شان را یادداشت می کردند. بنابراین در زمان خواجه نصیرالدین ایران اصلی ترین و بزرگ ترین منبع نجوم در دنیا بوده است. اما بعد از خواجه متأسفانه یک سیر نزولی شروع شد و ما کم کم جایگاه خود را در این علم از دست دادیم. چون ستاره شناسی چند اصل هم می خواهد. ابزار خوب، کارشناس تربیت شده، برنامه های خوب و مدیریت خوب. ما امروز از این لحاظ ضعیف شده ایم و نتوانسته ایم پا به پای کشورهای پیشرفته جلو برویم. ابزارهای جدید فوق العاده پیشرفته هستند .قطر آینه ی تلسکوپ های جدید تا 10 متر می رسد اما رصدخانه های بزرگ ما در ایران هنوز به روز نشده اند.

استاد دالکی

در مجموع یک نهضت علمی در این حوزه نیازمند داریم  تا ما به جایگاه قبلی خود در ستاره شناسی و فضا بازگردیم.

تبیان: ورود اسلام به ایران در گذشته آیا تأثیری را در اقبال جامعه ی علمی آن وقت به نجوم داشته است؟

نجوم جایگاه اصلی اش در کشورهای شرقی بوده است. اگر تاریخ ایران را به این شکل به دو قسمت تقسیم کنیم یعنی قبل از اسلام و بعد از اسلام باید بگویم که ما قبل از اسلام هم نجوم داشته ایم و به نظر می رسد که درساخت  بعضی ساختمان ها و بناهای تاریخی ما ، هم جهت ها و ستاره ها در آن لحاظ شده است.

اما در مورد آتشکده ها و بناهایی که به آن چهارطاقی گفته می شود ، اینها جنبه هایی دارند که با نجوم کاملاً مرتبط است. به لحاظ طلوع و غروب، به لحاظ ابتدای سال،  اینکه خورشید چه زمان به اعتدال بهاری می رسد و.....

مطالعات نشان می دهد در نقش رستم وهمچنین درچهارطاقی ها درمناطق کویری این آثار مشهود است، اما بعد از اسلام چون بخش عمده ای ازفرائض دینی مربوط است به موقعیت خورشید و ماه در آسمان و زمان عبادت و زمان برخی مناسک و مسافرت ها مثل حج،این علم پیشرفت روزافزون داشته و آثار بیشتری هم از آن باقی است که انواع زیج ها را ساختند که تقویم های نجومی هستند که در آن ثبت کرده اند موضع سیارات و خورشید و ماه را در آن و اینکه چه زمانی ابتدای ماه قمری ست چه زمان ابتدای سال شمسی؟! مطالعه ی مکتوب در این زمینه موجود است.

طالع بینی اساساً معنای علمی ندارد – نه طالع بینی چینی و نه طالع بینی هندی و نه فال گیری از این دست؛ به نظر من بخش اعظم اینها  به مسائل غیرعلمی و خرافی است.

اما با پیشرفت های صنعتی و انقلاب صنعتی و با ساخته شدن تلسکوپ به روایتی توسط گالیله در ایتالیا این نهضت علمی در ایران کم رنگ شده است.

لذا شب ها به لحاظ آسمان زیبا و کم ابری که داریم این آسمان جاذبه ای دارد که مردمان هوشمند ما را متوجه آسمان کرده است ، حتی بسیاری از عرفای ما و شعرای ما پیوند عمیقی در آثار خود با آسمان دارند.

تبیان :  مزرع سبز فلک دیدم  و داس مه نو                      یادم از کشته ی خویش آمد و هنگام درو

بله دقیقا ماه را به داس تشبیه کردن در این بیت بسیار زیباست. اما با وجود اینکه ما در نجوم حرفه ای خیلی پیشرفته نیستیم در بحث نجوم آماتوری کاملاً با اقبال خوبی به خصوص از سوی جوانان به این موضوع مواجه هستیم. جوانان کنجکاو ما خوشبختانه با مطالعه ی کتاب های ساده ی فارسی تخصصی و نگاه به آسمان و مطالعه ی نقشه ها به رصد ستاره ها روی آورده اند و این جوانان به جای روی آوردن به مسائلی که احیاناً در ایام فراغت ممکن است آنها را تهدید کند  و حتی برای شان ناپسند باشد به یک کار علمی تمیز روی آورده اند. رواج این ستاره شناسی آماتوری اثرات بسیار مفیدی در جوانان خواهد داشت.

تبیان: در کنار سلاطین در گذشته همیشه منجمینی هم بوده اند ظاهراً شاهان برای اینکه طالع سعد و نحس خود را بدانند به این ستاره شناسان متوسل می شدند سئوال این است که آیا گردش صور فلکی در سرنوشت ما اثر دارد؟

در گذشته پایه های علمی رویدادهای خیلی مشخص نبود. مثلاً یک شهابی در آسمان پیدا می شد و نمی دانستند از کجا آمده است. یا می گفتند که این ستاره هر کس است که فوت کرده و ستاره اش افول کرده است. یا در جنگ ها  اگر خورشید گرفتگی یا ماه گرفتگی پیش می آمد. جنگ را در متوقف می کردند.

به تدریج که علم پیشرفت کرد این مسائل برای بشرروشن شده است. در گذشته خرافات وعلم ستاره شناسی با هم آمیخته بوده است وعده ای از آن استفاده می کردند و عده ای ازآن سوء استفاده می کردند مثلاً می گفتند که رنگ سیاره ی مریخ قرمز است. پس سیاره ی مریخ علامت جنگ است ، چون رنگ قرمز علامت خون است. اما امروزه می دانند که این رنگ به خاطر ترکیبات معدنی آن است و دیگراو را متهم نمی کنند که مریخ خدای جنگ است. مریخ با کسی جنگی ندارد. جنگ را انسان ها ایجاد می کنند. زیاده خواهی انسان ها چون ریشه های علمی خیلی از این اتفاق ها را نمی دانستند، از طرفی آسمان هم همیشه برای بشر گذشته در دوردست و غیرقابل دسترس بوده است آنها را به یک سری خرافات تفسیر می کردند.

جدا شدن خرافات و علم طول می کشد مسائل اجتماعی و فرهنگی در آن مؤثر است. باورهای مردم به تدریج جهل زدایی می شود.

تبیان: معنای این نوع طالع بینی ها چیست. مثلاً طالع بینی چینی و یا هندی و... الان اقبال به این دست کتاب ها هم زیاد شده روزنامه یا مجله ای نیست که ستونی نداشته باشد و در آن طالع من و شما را بیان نکند مثلا متولدین مرداد در این ماه این طور شدند اینها خرافاتی نیستند؟

تازه باید اشاره کنم که این اقبال در ایران کمتر است در بعضی کشورها اعتقاداتی از این دست خیلی بیشتر است. فال می گیرند تا ویژگی ها و صفات و آینده ی فرد را بر اساس این اجرام آسمانی و موقعیت و وضعیت آنها بیان کنند.

آینده شخص را فقط خدا می داند. اینها یک نوع کسب و کاراست مثل متوسل شدن به سحر و جادو، شاید هم جنبه ی تفریحی داشته باشد برای شان،  با صراحت عرض می کنم طالع بینی اساساً معنای علمی ندارد – نه طالع بینی چینی و نه طالع بینی هندی و نه فال گیری از این دست؛ به نظر من بخش اعظم اینها  به مسائل غیرعلمی و خرافی است.

استاد دالکی

تبیان: مبنای نامگذاری سال ها و یا ماه های ما در تقویم شمسی یا برخی حیوانات چیست چرا مبنای نامگذاری برخی حیوانات بوده اند؟

اینها مبنای تقویم های ترکی است. وقتی ترک ها به ایران حمله کردند این موضوع را هم آورده اند. در آن موقع تقویم و ساعت و رسانه های جمعی نبودند که ما بتوانیم بفهمیم در چه سالی و یا در چه ماهی هستیم یا مثلاً فلان واقعه در چه سالی اتفاق افتاده است. یک دوره ی دوازده گانه در نظر گرفته بودند که هر کدام را به نام یک حیوان گذاشتند – با این روش می توانستند زمان را بفهمند.

تبیان: بالاخره انسان به ماه رفته است؟

با قاطعیت می گویم بله؛ این موضوع که می گویند نرفته است یک کار ژورنالسیتی است برای ایجاد جاذبه های کذاب، سنگ و خاک ماه را آورده اند. آن هم دروغ است؟!! و من نمونه ای از سنگ ماه را در کتابخانه ی خودم دارد.

تبیان: بشر چه زمانی می تواند به صورت تورهای توریستی به ماه سفر کند؟

این کار حتماً انجام می شود با قاطعیت می گویم ،امکانات علمی و تئوریک آن هست و امکانات عملی آن هم کم کم دارد ایجاد می شود. امروزه مخارج فوق العاده ای  برای فضا می شود. انسان نهایتاً ناگزیر است که از این سیاره سفر کند و پیش بینی شده در کره ی ماه و در کره ی مریخ پایگاه هایی بوجود خواهدآورد. این دو سیاره مواد وعناصر لازم برای زندگی را ندارند بلکه باید اینها را ایجاد کرد. یعنی اقلیم و شرایط زندگی را باید مهیا کرد.

من بازدیدی از ناسا داشتم کاملاً دیدم که روی این بخش به طور کاملاً عملی دارند تحقیقات می کنند. رفتن به مریخ به عنوان مثال 6 ماه طول می کشد این کار ساده ای نیست در شرایط حاضر یعنی رفت و برگشت حدود یک سال طول می کشد یعنی 1 سال باید در راه باشید و هزینه های آن فوق العاده گران است و اصلاً مقرون به صرفه نیست.

تبیان: در مورد بحث ماه می خواستم خواهش کنم توضیحات علمی بفرمایید خصوصاً در این روزها رؤیت هلال ماه هم می شود ؟

کره ی ماه همدم زمین است. تقریبا هم سن زمین هم هست به روایتی 5/4 میلیارد سال پیش متولد شده است. ماه و زمین اثر متقابلی روبروی هم دارند – همسایه ی هم هستند ماه را باید بشناسیم.

استاد دالکی

ماه 3/27 روز طول می کشد تا یک دور، دور زمین بچرخد ولی چون زمین در عرض این مدت خودش جابه جا می شود بنابراین  دوروز هم اضافه می شود تا بشود یک ماه قمری .

بنابراین یک ماه قمری عبارت است از بیست و نه روز و دوازده ساعت و چهل و چهار دقیقه و 2 ثانیه. این زمان که بگذرد به آن می گوییم یک ماه، یک ماه هلالی، یعنی از دیدن هلال ماه تا دیدن دوباره ی همان هلال ماه این زمان طول می کشد.

برای اینکه ماه را بتوانیم ببینیم باید مکان ماه در آسمان و مکان زمین و مکان خورشید در حالت متناسبی باشد.

ماه در ابتدای به صورت یک هلال است.

7 روز که بگذرد ربع می شود

10 روز بگذرد می گوییم تثلیث اول

14 روز بگذرد می گویند ماه کامل یا ماه بدر

از آن به بعد از بخش روشن کم می شود و به بخش تاریک اضافه می شود و می رود تا آخر ماه، در آخر ماه 2 شبانه روز هست که ماه اصلاً دیده نمی شود. کره ی ماه را نمی توانیم ببینیم چون بخش تاریک ماه در این مدت به سمت زمین است. ماه در آسمان هست اما چون نیمکره ی تاریکش به سمت زمین است ما نمی توانیم آن را رویت کنیم. اما وقتی که کمی زمان می گذرد ماه و خورشید از هم جدا می شوند.ما نقطه ی عطفی داریم که در تقویم به آن می گوییم New moon یا همان ماه نو، این حالتی است که ماه و خورشید در کنارهم هستند. قرین هم هستند این حالتی است که ماه هم به این دلیل دیده نمی شود این لحظه را محاسبه می کنند.

برای این ماه شوال، روز چهارشنبه 28 رمضان 1431 در ساعت 15:59’ یعنی حدوداً 4 بعدازظهر چهارشنبه، ماه و خورشید حالت قرین پیدا می کنند که همان New moon بنابراین چهارشنبه به هیچ وجه ماه دیده نمی شود. حداقل طبق رصدهایی که در ایران انجام شده باید حداقل 12-11 ساعت بگذرد و بقیه ی فاکتورها هم کمک کنند تا هلال ماه رؤیت شود.

در شرع ما، اسلام بیان شده است که ماه را ببینید آن گاه فردا اول ماه است. در نتیجه ماه چهارشنبه 28 رمضان معادل 17 شهریور نیز غیر قابل دیدن است اگر 12 ساعت بگذرد حدوداً می شود 4 صبح پنج شنبه، اما هلال ماه را باید در شب دید . یعنی زمانی که خورشید ازآسمان رفته است و نه زمانی که خورشید دارد طلوع می کند. خورشید باید برود وآسمان تاریک بشود تا ما بتوانیم هلال ماه را رؤیت کنیم درست در سرشب – چون همراه با خورشید بوده باید ازهم جدا بشوند و خورشید در زیرافق مستقرشود آن گاه برای چند دقیقه هلال ماه قابل رؤیت است. روز چهارشنبه قطعا نمی توانیم هلال ماه را ببینیم درروزپنج شنبه دروقت غروب 28 ساعت از پدیده ی ماه نو یا New moon گذشته است. اگر فاکتورهای دیگر هم کمک کنند انشاالله هلال ماه در غروب پنج شنبه رؤیت خواهد شد.اضافه کنم که هفت – هشت فاکتور دیگر مهم در رؤیت ماه مهم است.

من یکی اش که مهم ترین بود را عنوان کردم.

نجوم

عوامل مهمی دیگری هستند: جدایی ماه از خورشید، سن ماه، درصد سطح روشن ماه، ضخامت ماه در وسط کمان، مکث ماه، ارتفاع ماه، طول کمان ماه، عرض دایرة البروجی.

اگر همه ی اینها برقرار باشد پدیده ی رؤیت به راحتی صورت می گیرد اما گاهی اوقات برخی از این عوامل فراهم نیست و بحث رؤیت با مشکلاتی مواجه می شود.

البته باید بگویم ماه پنچ شنبه شب با چشم معمولی قابل رؤیت نیست. بلکه با چشم مسلح اگر آدرسش را بدانیم قابل رؤیت است. آدرسش هم جایی است که درست در آن نقطه خورشید غروب می کند .

اما دلیل برخی اختلاف ها در بین کشورهای اسلامی روشن است. کشورهای اسلامی 56 کشور هستند که از شرق آسیا شروع می شوند تا آفریقا . اینها دارای افق های مختلفی هستند و طلوع و غروب های متفاوتی دارند . بنابراین با یک روز اختلاف در کل این کشور ها باید هلال ماه دیده شود . البته اکثر این کشورها هم اساساً استهلال را ملاک عید فطر نمی دانند.

دقیق ترین نوع استهلال در دنیای امروز در ایران انجام می شود. این را به خاطر تعصب ایرانی بودنم نمی گویم. اطلاع کامل دارم و این را می گویم ، بیش از 100 گروه هستند که شب 29 هر ماه بابت استهلال اقدام می کنند و با دوربین و تلسکوپ از این نظر کارشان فوق العاده دقیق است و دراین کار را در همه ی ماههای سال را انجام می دهند اما برای من و شما فقط هلال ماه شوال مهم می شود.

  مصاحبه: مریم طالبی

                                                                                 گروه دانش و فناوری