نور زمین روی ماه

لئوناردو داوینچی در کتابش که در حدود سال 1509 میلادی نوشته بود، علت اصلی پدیده زیبای معروف به «ماه کهنه در آغوش ماه نو» را به درستی توضیح می دهد. قرص کم نور ماه از میان دو بازوی هلال ماه قابل رویت است و به طور معمول برای چند روز پس از ماه نو در آسمان اوایل غروب دیده می شود. البته برای چند روز پیش از ماه نو نیز قابل رویت است اما از آن جایی که این هلال باریک در آسمان پیش از سحر بالا می آید. تعداد افراد کمی آن را می بینند.

این پدیده که در گذشته به آن «نور خاکستری» می گفتند(اصطلاحی که اکنون برای پدیده ای مشابه اما ناشناخته در سیاره زهره به کار می رود). امروزه به «زمین تاب» معروف است. خودتان را تصور کنید که در جایی روی بخش تاریک هلال ماه ایستاده اید. روشن ترین جرمی که در آسمان خود می بینید، خورشید نخواهد بود (چون زیر خط افق شما قرار دارد)، بلکه کره زمین خواهد بود. آن هم زمینی کامل، زیرا قرص سیاره ما خودش را به شکل وارونه فازهای ماه به ناظران روی ماه نشان می دهد. ماه نو با زمین کامل هم ارز است و به همین ترتیب در فازهای دیگر. زمین کامل جرمی بسیار روشن است، به خصوص زمانی که ابر قابل توجهی روی جو قابل رویتش را پوشانده باشد. بنابراین سطح تاریک شده ماه را تا اندازه بسیار زیادی روشن می کند؛ خیلی بیشتر از چیزی که ماه کامل سطح زمین را روشن می کند. همان طور که لئوناردو هم نتیجه گرفته بود، این روشنایی همان چیزی است که به شکل «ماه کهنه در آغوش ماه نو» یا «زمین تاب» می بینیم.

اقلیم شناسان و ستاره شناسان از زمین تاب به عنوان ابزاری بسیار مفید بهره می برند. دانشمندانی که آثار تغییر اقلیم را بررسی می کنند با مشاهده میزان روشنی این پدیده می توانند برآوردی پیوسته از ناپایداری های پوشش ابر سراسر کره زمین به دست بیاورند. برای نمونه، این روش امکانی فراهم می آورد تا میزان پوشش ابر بر پایه نیم کره زمین ارزیابی شود که به مراتب آسان تر از پردازش داده های ماهواره های هواشناسی است. از این گذشته، ترکیب داده های زمین تاب با اندازه گیری های فضایی از میزان پوشش ابر، برآوردهایی با دقت بسیار بالا از گنجایش زمین برای بازتاب نور به دست می دهد. این رصدها نشان داده اند که در فاصله سال های 1984 تا 2000 کره زمین دستخوش یک تیرگی یکنواخت شده است، اما از آن پس دوباره روشن تر شده است. چگونگی ارتباط این تیرگی با گرمایش تدریجی زمین هنوز در دست مطالعه و بررسی است.

زمین تاب به جز روشناییش دارای اطلاعات دقیق تر دیگری نیز هست. مشابه هر نوع تابشی، طیف رنگین کمانش پیغام هایی رمزی در خود دارد و در این مورد با شرایط سطح زمین و جو آن در رابطه است. به خصوص نور که دارای نشانه هایی از وجود آب، اکسیژن و دیگر ترکیبات پشتیبان حیات می باشد، آشکار می کند که این سیاره قابل سکونت است. علاوه بر این، طیف فروسرخ زمین تاب چیزی را آشکار می کند که به آن «لبه سرخ پوشش گیاهی» می گویند؛ معیاری برای تشخیص وجود زندگی گیاهی و شرایطی چون سبز و تازه یا خشک و پژمرده بودن آن. این نشانه های زیستی، ما را قادر می سازند تا حضور موجودات زنده را به سادگی با مشاهده نور میانگین سیاره خودمان شناسایی کنیم.

اهمیت این موضوع به احتمال زیاد در سال های آینده روشن می شود، زمانی که تلسکوپ های تازه دارای قدرت تصویربرداری از سیاره های زمین مانند دور ستاره های دور دست ساخته می شوند. با مقایسه طیف های رنگی در آن سیاره های هنوز کشف نشده با طیف زمین، ممکن است تصور خوبی از شرایط جوی آنها به دست بیاوریم و این که آیا حیات در آنها وجود دارد یا نه. حتی امکان دارد یافتن آلاینده های صنعتی در جو آنها حضور حیات هوشمند را هم آشکار سازد و این به راستی بزرگ ترین کشف یک هزاره خواهد بود.

ماهنامه آسمان شب

تنظیم برای تبیان: م.ح.اربابی فر