مشارکتی بس شگرف

مروری بر نقش زنان  در دوران دفاع مقدس

اشاره

اینك كه فرصت درك لحظات ناب جنگ تحمیلی و مشاركت در این آزمون الهی از دست رفته است ، تنها می توان به بررسی جنگ از دیدگاه ها و ابعاد مختلف پرداخت . جنگ در حكم عامل ایجاد تغییرات اجتماعی و دگرگونی های سیاسی، نظامی ، اقتصادی و فرهنگی در جامعه و به ویژه در میان قشر زنان ، كم تر درنظر گرفته شده است .

در این پژوهش ، كه در حوزه علوم اجتماعی و با استفاده از فنون تحلیل آماری انجام پذیرفته ، به جنبه های مثبت و منفی تغییر ساختار حیات جمعی ، به ویژه جمعیت زنان ، و وضعیت زنان فعال در صحنه های مختلف جنگ تحمیلی و دفاع مقدس و عوامل موثر در تداوم این نوع فعالیت ها در نسل آینده زنان كشور توجه شده است .

جنگ در شرایطی به ملت ایران شروع تحمیل شد كه ایرانیان اندكی پیش از آن ، حادثه مهم تاریخ خود ، یعنی انقلاب اسلامی ، را درك كرده ، در پی تثبیت تغییرات ناشی از آن بودند. بروز انقلاب ها در جوامع ، زمینه ساز تغییرات وسیع سیاسی ، اقتصادی و نظامی است . جنگ تحمیلی نیز مزید بر علت شد و شرایط بسیار دشوار و پیچیده ای را برای مسئولان نظام و مردم پیش آورد. در این وضعیت ، همه آحاد مردم ـ اعم از پیر وجوان ، زن و مرد ، نظامی و غیرنظامی ـ درگیر وضعیت جنگی شدند و هر یك از حد امكانات و متناسب با شرایط خود در خدمت جنگ قرار گرفتند. در این میان ، زنان و دختران ایرانی با مشاركت فعال در فعالیت های پشتیبانی ، حمایتی ، درمانی و نظامی ، مجموعه ای از وظایف عام مردم و مجموعه ای از وظایف خاص گروه های اختصاصی زنان را برعهده گرفتند.

زمینه فرهنگی مشاركت زنان  در جنگ تحمیلی

ملموس ترین تجربه زنان ایران در زمینه مشاركت فعال در امور اجتماعی ، حضور آنان در مراحل مختلف انقلاب اسلامی بود كه زمینه بسیار مناسبی را برای مشاركت فعال زنان در جنگ فراهم كرد. میلیون ها زن ایرانی در قشرهای مختلف اجتماعی از چهاردیواری خانه پا به محیط عمومی نهادند; زنانی كه تا قبل از آن تجربه مشاركت سیاسی نداشتند.

فعالیت های زنان را در این دوره می توان در اشكال زیر خلاصه كرد :

1 ـ پخش اخبار و توزیع اعلامیه ها و فعالیت های تبلیغاتی

2 ـ فعالیت های پزشكی مانند كمك به مجروحان و پناه دادن به آن ها

3 ـ شركت در راهپیمایی ها و تظاهرات خیابانی

4 ـ كمك به ساختن موانع در مسیر نیروهای نظامی

5 ـ شركت در مبارزه نظامی و استفاده از سلاح و ساخت مواد آتش زا برای جنگ های خیابانی

6 ـ شركت در جلسات سیاسی و سخنرانی ها و آشنایی با تاریخ جنبش ها

دین اسلام ، محرك و انگیزه اصلی زنان برای مشاركت در فعالیت های دوره انقلاب اسلامی بود و این فعالیت ها خودآگاهی وسیع آنان را درپی داشت. در جریان انقلاب اسلامی ، شاهد حضور زنانی بودیم كه تا پیش از آن ، شركت در اجتماع ها را وظیفه خود نمی شمردند و صرفا نیروهای بالقوه خانه نشینی بودند كه به راحتی به صحنه های اجتماعی جلب و جذب نمی شدند. مشاركت وسیع در مبارزات اجتماعی تا حد بسیار زیادی از ویژگی سلطه پذیری زنان كاست و شاید این مهم ترین تغییر سیاسی ـ اجتماعی در گروه زنان ایرانی باشد. امام خمینی (ره ) نیز همواره به تحول چشمگیر زنان در اثر انقلاب اسلامی تاكید داشت . مبارزه های ضداستعماری و ملی گرایانه در دوره اخیر ـ از قبل از مشروطه تا پانزدهم خرداد 1342 ـ بستر مناسبی برای خودآگاهی و اوج گیری فعالیت های زنان در فرایند انقلاب اسلامی بود. با بروز جنگ تحمیلی  و حمله عراق به مرزهای ایران وضعیت پیچیده ای پیش آمد. در شرایطی كه جامعه ، تنش ها و تغییرات ناشی از انقلاب اسلامی را درك می كرد و در تلاش برای تثبیت نظام سیاسی ، اقتصادی ، اجتماعی و نظامی جدید بود ، جنگ تحمیلی این تنش ها را چند برابر كرد و همه مسایل را تحت شعاع قرار داد.

این شرایط بهترین موقعیت را برای بروز استعدادهای نهفته زنان ایرانی و رشد و شكوفایی شخصیت اجتماعی و فردی آنان فراهم كرد. چنان چه امام خمینی (ره ) در یكی از سخنرانی های خود فرمودند :

« اگر زنان شجاع و انسان ساز از ملت ها گرفته شوند ملت ها به شكست و انحطاط كشیده می شوند. »

جنگ ، در مجموع ، تغییرات بسیار مهمی (اعم از مثبت و منفی ) به وجود آورد و بسیاری از زنان را به صورت مستقیم و غیرمستقیم با نظام سیاسی و اجتماعی مرتبط ساخت .

برخی از این اشكال ارتباطی عبارت بودند از :

1 ـ شركت در بسیج نظامی و اجتماعی و رزمی

2 ـ شركت در ستادهای پشتیبانی جنگ و جبهه

3 ـ حمایت معنوی از اعزام  مردان به جبهه ها

4 ـ مهاجرت از مناطق جنگی و آشنایی با محیط های اجتماعی دیگر

5 ـ برعهده گرفتن مسئولیت خانواده در نبود همسر

6 ـ درگیر شدن با مسایل اقتصادی ناشی از جنگ و تحریم های اقتصادی

با توجه به موارد فوق ، در مورد دخالت زنان در ابعاد مختلف جنگ تحمیلی تقسیم بندی دیگری هم می توان عرضه كرد: زنانی كه مستقیما در جنگ شركت داشتند ، زنانی كه به طور غیرمستقیم پشتیبان جبهه ها بودند ، و زنانی كه با پیامدهای جنگ درگیر شدند.

دسته اول : زنانی كه مستقیما در جنگ شركت داشتند

استاد مطهری معتقد بود ، شكست نهضت پانزده خرداد به دلیل حضور نداشتن زنان ، و پیروزی انقلاب  اسلامی مدیون حضور زنان در نهضت انقلابی بوده است . شاید گزافه نباشد اگر ادعا كنیم كه پیروزی در جنگ و حداقل شكست نخوردن در دفاع از میهن اسلامی بدون مشاركت فعال زنان امكان پذیر نبود. حفظ ارزش های اسلامی در مناطق جنگی و غیرجنگی و خلق ارزش های جدید فرهنگی در حمایت از دولت اسلامی (در حالی كه قرن ها در حافظه تاریخی مردم این كشور دولت ، غاصب حكومت قلمداد می شد) و مقاومت و پایداری در بدو تهاجم نظامی دشمن حماسه هایی ناگفته است . شاید بتوان با گذشت زمان از اسطوره های مقاومت جبهه ها كه تا پای جان از ارزش های اسلامی دفاع كردند حجاب برگرفت . آشنایی مردم ایران با فرهنگ صدر اسلام ، كه به لطف درك فرهنگ عاشورا حفظ شده بود ، اسوه هایی بزرگ را تقدیم زنان این قوم كرد كه در لحظه حساس تاریخی به یاریشان آمد. سمیه ، بانوی بزرگ صدر اسلام كه زیر شكنجه های كافران جان داد ، الگوی مقاومت دختران و زنان جوانی قرار گرفت كه به شهادت رسیدند و حسرت تسلیم را بر دل دشمن گذاشتند. این گمنامان مظلوم ، طلایه دار فرهنگ عصر ظهور منجی بزرگ هستند. قرن پانزدهم هجری ـ قمری با صدای گام این زنان و دختران آغاز شد و فلاح و رستگاری معنوی و پایداری و مقاومت در برابر تهاجم كفر و شرك را نوید داد.

از شهدای جنگ بسیار گفته اند و هرچه بگویند كم است اما در این میان ، هیچ كس از شهدای زن چیزی نشنیده است . بحث جنسیت در سطح كلان و تلاش در جهت تحقق و تداوم نظامی اسلامی مطرح نیست ، اما در بحث الگوپذیری اجتماعی اگر الگوهای تاریخی قوم به درستی شناخته و مطرح نشوند ، فرایند هویت یابی نسل ها مختل می شود.

می دانیم كه همه شهدای ما تحصیلات كافی و عالی نداشته اند اما با شرایطی كه درك كرده بودند به خودآگاهی رسیدند و آگاهانه از حقیقت متعالی اسلام دفاع كردند.

براساس آمار تهیه شده از فهرست شهدا ی جنگ تحمیلی ، زنان قهرمان ایران اسلامی 4363 نفر شهید در طول سال های دفاع مقدس تقدیم این مرز وبوم كردند كه از این تعداد 49،32 % مجرد و 50،68 % متاهل بودند؛ یعنی نسبت آمار شهدای زن و دختر تقریباً برابر است .

براساس یافته های پژوهش ، 24،5 % شهدای مونث دختربچه ، حدود 20 % دختر جوان ، حدود 23،5 % ، 20 تا 25 ساله و حدود 11 % ، 36 تا 50 ساله بوده اند.

حدود 7 % سنشان اعلام نشده و بقیه هم زنان 50 سال به بالا بوده اند . آمار فوق نشان می دهد كه با افزایش سن زنان ، تعداد شهدا كاهش یافته است .

براساس پژوهشی دیگر ، حدود 48،8 % از شهدای مونث در شهرها و 15،2 % از آنان در روستاها ساكن بوده اند. استان خوزستان با 1130 شهید مؤنث ساكن مناطق شهری و 150 شهید ساكن مناطق روستایی بیش ترین تعداد یعنی حدود یك چهارم از كل شهدای زن را تقدیم این مرز و بوم كرده است ; سرزمینی كه داستان هایی شنیدنی از فداكاری های زنان و دختران آن در طول هشت سال دفاع مقدس در یادها و خاطره ها مانده و فقط بخش ناچیزی از آن ها منتشر شده است .

به رغم وجود این الگوها مقاومت و پایداری در شهرها و روستاهای این سرزمین ، بیننده جست وجوگر نشانی از آنان در كوی و برزن نمی یابد. این مظلومان ، كه به پیروزی از مقتدایشان فاطمه زهرا(س ) به شهادت رسیدند ، همانند او نیز بی نام و نشان و در گمنامی از نظرها پنهان شده اند ، آن چنان بی ادعا كه حتی آمار مربوط به این عزیزان در دسترس همگان نیست. وصیت نامه ها و آثار باقی مانده از این شیرزنان منتشر نشده است . اینان زنان نام آور این سرزمین اند كه نشانی از آنان در كنگره ها و سمینارها و گردهمایی ها نمی یابید. زیرا مانند بانویشان ، فاطمه زهرا(س ) ، در دفاع از سرزمین ولایت ، بی جرم و بی جنایت ، رخ از عالم درون برگرفتند.

دسته دوم : زنانی كه فعالانه پشتیبان جبهه ها بودند

رویارویی با دشمن مهاجم ، با توجه به شرایط آن دوره ، مستلزم فراهم آوردن امكانات عظیم مادی و اقتصادی بود. تحریم اقتصادی آمریكا و متحدانش علیه ایران ، ساختارهای متزلزل اقتصادی ، وابستگی به درآمد نفتی و كاهش قیمت جهانی آن ، مسدود بودن دارایی های ایران در بانك های خارجی و... مشكلات بسیاری در راه تامین هزینه های مالی جنگ به وجود آورد.

این وضعیت دشوار موجب شد مشاركت نیروهای غیررسمی و مردمی در امر پشتیبانی و تداركات جنگ افزایش یابد و سازماندهی جنگ در همه زمینه ها ، اعم از نیروهای رزمی و پشتیبانی ، به صورت غیرمتمركز درآید و مردم تكیه گاه اصلی جنگ بشوند. مردم با كمك های همه جانبه خود ، اعم از تامین مواد خوراكی و پوشاك و دیگر نیازمندی های جبهه ها و تقدیم كمك های نقدی به ویژه ذخایر طلا و زیورآلات خود ، بخش عظیمی از بار اقتصادی جنگ را بر دوش گرفتند. جنگ ها زندگی و ساختار اقتصادی ملت ها را عمیقا دستخوش تغییر می كنند و افزایش قیمت ها و ازدیاد میزان مصرف و افزایش بیكاری از عوارض اقتصادی جنگ ها به شمار می آیند.

اما نكته مثبت در بخش اقتصادی جنگ تحمیلی مشاركت فعالانه مردم ، به ویژه زنان ، در حمایت از جبهه هاست . درباره حجم این كمك ها و برآورد مالی آن تاكنون آمار و ارقام رسمی عرضه نشده است .

بسیج خواهران همزمان با تشكیل بسیج برای جذب و سازماندهی و آموزش زنان داوطلب ، در سال 1358 بنیان نهاده شد اما ستادهای پشتیبانی ویژه خواهران در سال 1365 تشكیل شد ، حجم عظیم پشتیبانی تداركاتی كه معمولا در قالب كاروان های مختلف به جبهه ها ارسال می شد ، حاكی از حمایت اقتصادی مردم از جنگ است .

در سه سال آخر جنگ فقط از چهار استان كوچك كشور مبلغ 2،865،040،286 ریال به جبهه ها كمك شد كه البته این مقدار بدون احتساب قیمت زیورآلات است . این ارقام زمانی برآورد و محاسبه شده كه ارزش ریال بیش از زمان فعلی بوده است . از مجموع خواهران بسیجی 434 نفر شهید شدند ، حدود 350 نفر جانباز هستند و 491 نفر نیز رزمنده بودند . همه خواهران بسیجی در فعالیت های پشتیبانی ، امدادگری ، تبلیغاتی و رزمی شركت داشتند. به همه این فعالیت ها باید رسیدگی به امور خانواده های شهدا و رزمندگان و كمك به مجروحان جنگی بستری در بیمارستان ها ، اهدای خون و خدمات پزشكی داوطلبانه و فعالیت های تبلیغی پشت جبهه را نیز اضافه كرد؛ خدماتی كه با هیچ معیار مادی سنجش پذیر نیست . خواهران بسیجی در كنار این وظایف ، نقش های اجتماعی ، اعم از مادری و همسری نیز داشتند و تنوع نقش های اجتماعی آنان باعث رشد و شكوفایی استعداد ایشان شد. آن ها درك كردند كه توانایی شان در چه حد است و چگونه می توانند از عهده انجام وظایف اجتماعی و خانوادگی خود برآیند. این تنوع نقش ها و وظایف زنان تابع محل زندگی و شهری یا روستایی بودن هم نبود.

دسته سوم : زنانی كه با پیامدهای جنگ درگیر شدند

درگیری های مسلحانه و وضعیت های جنگی تهدیدی جدی برای زندگی زنان و كودكان به حساب می آید و نه تنها به ایجاد وحشت ، آوارگی ، تخریب ، انهدام ، آزار جسمانی ، از هم گسیختگی خانواده و جامعه و كشته شدن می انجامد ، بلكه محرومیت از بهداشت و خدمات آموزشی و از دست رفتن فرصت های شغلی و وخیم شدن اوضاع اقتصادی را به دنبال دارد. اما تبعات مهم تر آن گسستن از ارزش های قبلی و پذیرش ارزش های جامعه مهاجرپذیر و مشكلات ناشی از مهاجرت اجباری است . پروتكل ها و اسناد بین المللی ، به ویژه چهارمین كنوانسیون ژنو در 1949 با هدف محدود كردن برخوردهای مسلحانه و اولین پروتكل ضمیمه آن در سال 1977 ، چهارچوب كلی حفاظت از غیرنظامیان به ویژه زنان و كودكان را مطرح كرده بود ، اما تا پیش از برگزاری سمینار پكن و تدوین سند چهارمین كنفرانس جهانی زن در 1995 ، تأثیر گسترده جنگ بر زنان ناشناخته مانده بود یا به آن توجهی نمی شد. در طول جنگ و پس از آن ، به دلیل شرایط فرهنگی و اعتقادهای اسلامی در ایران ، اقدامات موثری در این زمینه انجام گرفت .

جنگ ، در مجموع تغییرات بسیار مهمی (اعم از مثبت و منفی ) به وجود آورد و بسیاری از زنان را به صورت مستقیم و غیرمستقیم با نظام سیاسی و اجتماعی مرتبط ساخت .

آشنایی مردم ایران با فرهنگ صدر اسلام كه با لطف درك فرهنگ عاشورا حفظ شده بود، اسوه هایی بزرگ را تقدیم زنان این قوم كرد كه در لحظه حساس تاریخی به یاریشان آمد.

اینان زنان نام آور این سرزمین اند كه نشانی از آنان در كنگره ها و سمینارها و گردهمائی ها نمی یابید، زیرا مانند بانویشان ، فاطمه زهرا(س ) در دفاع از سرزمین ولایت، بی جرم و بی جنایت ، رخ از عالم درون برگرفتند .

ث فرنگیس آلمال