نیاز به دعا از منظر عقل و دین
نیاز بشر به دعا از جهات متعددى قابل بررسى است و آثار حیاتى مهمى دارد كه بعضى از آن ها را مى آوریم:
یكم ـ فقر ذاتى انسان به اضافه ضعف و ناتوانى
همه جانبه, او را به قدرت بى نیاز و لایزال مى كشاند و از خودخواهى باز مى دارد و انسان مى فهمد كه بدون مشیت ذات اقدس متعال كارى سامان نمى گیرد, چرا كه انسان به مجرد تأمین صحت, ثروت و كسب قدرت مغرور مى شود و طغیان مى كند و به قول قرآن «ان الانسان لیطغى ان رآه استغنى»1 كه نتیجه سركشى جز خسران چیزى نیست.
دعا توحید افعالى را به انسان مى‌آموزد كه عامل موثر و مسبب الاسباب را خدا مى داند و او را در همه جا حاضر و ناظر مى شمارد «و هو معكم أینما كنتم»2 و «ان ربك لبالمرصاد»3 او باور دارد «والله خلقكم و ما تعملون»4, پـس عمل و تلاش انسان از دایره مشیت بیرون نمى باشد. زیرا انسان ها را خلق كرده و آنچه انجام مى دهند نیز به یك معنى, فعل خداست. قرآن این واقعیت دینى را چنین مى آموزد. "یا ایها الناس انتم الفقراء الى الله والله هو الغنى الحمید"5؛ نیازمندى وجودى انسان در حدوث و بقا و به هنگام بلا و مصائب, جاى تردید نیست. انسان گاهى از دفع پشه و مگسى ناتوان شده و, در برابر بیمارى‌ها, تصادفات, تصادمات, سكته ها و مرگ و میرها, بیچاره و مضطر شده, خدا را مى خواند. قرآن مى گوید:
2 ـ «قل ارایتكم ان اتیكم عذاب الله او اتتكم الساعه اغیر الله تدعون ان كنتم صادقین بل ایاه تدعون فیكشف ما تدعون الیه ان شاء و تنسون ما تشركون.»6 «قل من ینجیكم من ظلمات البر و البحر تدعونه تضرعا و خفیه لئن انجانا من هذه لنكونن من الشاكرین قل الله ینجیكم منها و من كل كرب ثم أنتم تشركون»7 این آیات انسان با وجدان و خردمند را به این حقیقت متوجه مى كند كه پناهگاه واقعى بشر ذات خلاق عالم است, چرا كه هركسى از طریق دل, راهى به خدا دارد, حتى شقى ترین و معاندترین افراد, و شاهد زنده آن توجه و تضرع و زارى آن ها در بن بست هاست, وقتى از علل و اسباب مادى ناامید مى شوند بى اختیار به قدرت لایزال پناه مى برند, ولى در مواقع عادى به قدرت هاى مادى و عقاید خرافى پناهنده مى شوند: به جادوگران, ریاضت كشان, رمالان, فالگیران, ساحران و كاهنان و ... .
دوم ـ دعا از مصادیق روشن "ذكر الله" است
یاد خدا باعث آرامش روح و روان مى باشد. «الا بذكر الله تطمئن القلوب»8, این آرامش با تكامل روح قرین است و آرامش كاذب و موقت نیست. این آرامش با خیالات شاعرانه و تصورات موهوم تامین نمى گردد. زندگى دریایى است پر از طوفان, دلهره و اضطراب. تنها امید و اتكاء دعا و نیایش با حق تعالى است كه آرام بخش روح و روان است.
چه غم دیوار امت را كه دارد چون تو پشتیبان چه باك از موج بحر آن را كه باشد نوح,كشتیبان (سعدى)
انسانى كه با دعا سر و كار دارد هرگز یاس و ناامیدى بر او غالب نمى شود و با دعا و نیایش مشكلات مادى و معنوى خود را از او مى خواهد و اجابت را باور دارد.
سوم ـ روح تضرع و زارى
دعا و تضرع در مقابل معبود واقعى در نهاد جان و فطرت انسان گذاشته شده است. انسان پیوسته مایل است از گناهان توبه كند و از قصور و تقصیرها عذرخواهى نماید. دعا در اسلام به منزله اقناع روح و تضرع و زارى است, چنین فردى هرگز ناامید نمى شود و تا آخرین نفـس با امید و نشاط با خدا سخن مى گوید; به عبارت دیگر دعا مبادله عشق و پیام است. اصولا بشر میل شدیدى دارد كه در برابر معبودش به راز و نیاز و عذرخواهى از تقصیر بپردازد و حدیث درد فراق را با او در میان بگذارد شكایت و گلایه كند, از بى وفایى ها, مكرها و فریب ها سخن بگوید و آلام درونى خود را بدین سان تسكین دهد.
"دكتر كارل" مى نویسد: «حقیقتا چنین به نظر مى رسد كه احساس عرفانى, جنبشى است كه از اعماق سرشت ما سرچشمه گرفته و یك غریزه اصلى است. این احساس بخش بسیار مهمى از هستى ماست كه ما اجازه داده ایم به ضعف گراید و غالبا, به كلى نابود شود.» و همو مى گوید: «دعا مانند غذا یكى از نیازهاى ضرورى انسان است كه از عمق جان انسان سر مى كشد و روح را در یك حركت تكاملى به طرف كانون معنوى جهان به پرواز در مى‌آورد.»
چهارم ـ حفظ دستاوردهاى مادى و معنوى
خداوند متعال به انسان موقعیت, نعمت, حكومت بر دل ها, آبرو و حیثیت, سلامت, ثروت و قدرت و معنویت مى بخشد. باید پیوسته دعا كند كه از وى نعمت و ثروت و حال عبادت سلب نشود. اگر نسل مومنى دارد, پیوسته از خدا بخواهد بر ایمان و معنویت آنان بیفزاید. اگر از نعمت امنیت و سلامت برخوردار است, دعا كند كه خدا باقى بدارد. انسان نباید فقط در حال اضطرار و مصیبت به یاد خدا بیفتد و دعا كند, بلكه در حال صحت و مرض, تنگدستى و تمكن, روز بى كسى و عزت و قدرت, همواره باید دست به دعا بردارد. قرآن كریم كسانى را كه فقط در مواقع بدبختى دست به دعا برمى دارند توبیخ كرده است. «و اذا مـس الانسان الضر دعانا لجنبه او قاعدا او قائما.»9
پنجم ـ دفع زیان هاى احتمالى و حوادث غیر مترقبه
انسان در دنیا پیوسته در معرض حوادث قرار دارد, سكته ها, تصادف ها, زلزله ها, حوادث و مصائب ناگهانى و غیر مترقبه و همچنین بلاهایى كه به صورت قضا و قدر مى خواهد نازل شود. در حدیث دارد:
«ادفعوا امواج البلاء عنكم بالدعاء قبل ورود البلاء فوالذى فلق الحبه و براء النسمه, البلاء اسرع الى المومن من انحدار السیل من اءعلى التلعه الى اسفلها.»10 «ادفعوا ابواب البلاء بالدعا.»11 در احادیث بسیارى آمده كه دعا, حتى قضاى مبرم و محكم را نیز دفع مى كند:
«عن زراره قال: قال لى ابوجعفر(علیه‌السلام) الا ادلك على شى لم یستثن فیه رسول الله(صلی الله علیه و آله)؟ قلت بلى قال الدعا یرد القضاء و قد ابرم ابراما و ضم اصابعه.»12
در روایت خود "دعا و نیایش" از قضا و قدر الهى به شمار رفته است. "الدعا هو القضا"; بنابراین قضا مى‌تواند قضاى دیگرى را به اذن خدا خنثى كند.
ششم ـ دعا براى جلب عنایت و رحمت الهى
قرآن مجید مى فرماید: اگر دعا و تضرع و ابتهال شما نبود, خداوند هیچ عنایتى به شما نداشت; «قل ما یعبوبكم لولا دعائكم.»13
«قل من ینجیكم من ظلمات البر والبحر تدعونه تضرعا و خفیه لئن أنجانا من هذه لنكونن من حل شاكرین قل الله ینجیكم منها و من كل كرب ثم انتم تشركون»؛ بگو كیست كه شما را در تاریكى هاى خشكى و دریا نجات مى دهد, در حالى كه او را با تضرع و زارى در خلوت و جلوت مى خوانید و مى گویید اگر خدا از این مهلكه ها نجات دهد, از شاكران خواهیم بود. بگو خدا شما را از ظلمات خشكى و دریا و از هر غصه و اندوهى نجات مى دهد, ولى باز شما مشرك مى شوید.
هدهدی، گروه دین و اندیشه تبیان
1ـ علق, 7 و 8
2ـ حدید,4
3ـ فجر,14
4ـ صافات, 96
5ـ فاطر, 15
6ـ انعام, 40 و 41
7ـ همان, 63 و 64
8ـ رعد, 28
9ـ یونس, 12
10ـ بحار الانوار, ج 10, 99
11ـ بحار الانوار, ج 93, ص 288
12ـ كافى, ج 2, ص 469
13ـ فرقان, 77
