تبیان، دستیار زندگی
یكى از تعالیم بسیار شگفت‏انگیز اسلام كه جنبه‏هاى گوناگون آثار و بركات آن به تدریج براى بشر آشكار مى‏شود، وجوب یك ‏ماهه «روزه» با آداب و شرایط خاص است كه هر ساله مسلمانان از فواید جسمى، روحى و روانى، و اجتماعى آن بهره مند مى‏شوند
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

روزه در عصر اضطراب

خوان رمضان

یكى از تعالیم بسیار شگفت‏انگیز اسلام كه جنبه‏هاى گوناگون آثار و بركات آن به تدریج براى بشر آشكار مى‏شود، وجوب یك ‏ماهه «روزه» با آداب و شرایط خاص است كه هر ساله مسلمانان از فواید جسمى، روحى و روانى، و اجتماعى آن بهره مند مى‏شوند.

در آیات و روایات و متون اسلامى به برخى از آثار روزه، تحت عنوان علت یا حكمت وجوب روزه اشاره شده است. در اینجا پس از نقل چند روایت مشهور كه به تأثیر روزه درسلامت روانى انسان اشاره دارد، به معرفى سه عامل عمده ناراحتى‏هاى روانى شایع در جامعه امروز (اضطراب، وسواس و افسردگى) و بیان چگونگى تأثیر روزه در درمان یا پیشگیرى از موارد مذكور مى‏پردازیم.

روایات

1. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: اگر دوست دارى كه نا‌آرامى سینه‏ات كاهش یابد، ماه رمضان و سه روز از هر ماه را روزه بگیر.1

2. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: روزه ماه رمضان و سه روز روزه در هر ماه، ناآرامى سینه را از بین مى‏برد.2

3. حضرت علی(علیه‌السلام) روزه سه روز در هر ماه، پنج شنبه اول و آخر و چهارشنبه وسط ماه و روزه ماه شعبان، وسوسه سینه و پریشانى‏هاى دل را مى‏برد.3

مسئله اضطراب

از نگاه روانشناسان، اضطراب در حد معقول و عادى آن كه در همه افراد وجود دارد، نه تنها مضرّ نیست، بلكه مى‏تواند موجب احساس مسئولیت، جدّى بودن در كار، بروز مكانیزم‏هاى سازش روانى و خلاقیت گردد.4 آنچه معمولاً از شنیدن واژه اضطراب به ذهن مى‏آید، نوع بیمارى اضطراب است كه بیش از حد و مداوم است و با از بین بردن امكانات روانى فرد، موجب ناكامى و درماندگى وى و ایجاد اختلال‏هاى گوناگون مى‏شود. مهم‏ترین عاملى كه براساس نظریه تحلیل روانى، علت همه بیمارى‏هاى روانى محسوب مى‏شود، همین اضطراب است.

برخى، قرن گذشته را قرن اضطراب و تنیدگى نامیده‏اند.5 امّا در قرن بیست و یكم نیز همچنان توجه به معنویات جاى خود را به رقابت‏هاى افراطى و جلوه‏هاى خیره كننده زندگى‏ صنعتى داده و اضطراب بشر كنونى را عمیق‏تر ساخته است؛ تغییرات سریع اجتماعى، از دست دادن ارزش‏ها و اعتقادات سنتى، و از همه مهم‏تر سست شدن اعتقادات و نداشتن دین و ایمان تسلى بخش كه همگى مى‏تواند پشتیبان و حامى بشر در برابر مسائل و مشكلات باشد، اضطراب و ناراحتى بشر را افزایش داده است.6

روزه و كاهش اضطراب

افراد متدیّن، به شهادت آزمون‏هاى تجربى7 و تجارب فردى، فشارهاى روانى و اضطراب‌هاى كمترى را در زندگى تحمل مى‏كنند؛ دینداران هم به لحاظ نوع نگرش منسجم و عاقبت نگرانه‏اى كه نسبت به زندگى و مرگ دارند، و هم به دلیل آنكه از حمایت اجتماعى و روانى صمیمانه‏ترى در جامعه مذهبى خود برخوردار مى‏شوند، توانایى روانى بیشترى در مقابله با ناگوارى‏ها و مشكلات زندگى از خود نشان مى‏دهند.

نقش امید به آینده و اعتقاد به عادلانه وهدفمند بودن نظام خلقت، در جلوگیرى از بسیارى بدبینى‏ها و ناامیدى‏هاى شدید كه گریبانگیر افراد و جوامع غیر دینى است، انكار ناپذیر است. مفاهیم و آموزه‏هاى دینى، همچون توكل، تقدیر الهى و... فرد دیندار را در دو راهى‏ها و تصمیم‏گیرى‏هاى مشكل، از استرس‏ها و اضطراب‏هاى بیمارى‏زا دور نگه مى‏دارد.

علاوه بر این، تأثیر هر یك از اعمال عبادى از قبیل نماز، روزه، حج و... در تقویت اراده و بالا بردن سطح اعتماد به نفس، و در نتیجه حفظ آرامش و سلامت روانى فرد و جامعه قابل توجّه است. امّا اینكه چگونه روزه به صورت خاص، در كاهش اضطراب و ناراحتى‏هاى درونى فرد تأثیر گذار است، به تحقیقات مستقل نیاز دارد.

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: اگر دوست دارى كه نا‌آرامى سینه‏ات كاهش یابد، ماه رمضان و سه روز از هر ماه را روزه بگیر

وسواس چیست؟

یكى از بیمارى‏هاى رایج كه در ادبیات روانشناسى امروز، از اختلالات اضطرابى به شمار مى‏آید، وسواس فكرى و عملى است، وسواس‏هاى فكرى شامل اندیشه‏ها، تكانه‏ها، و عقاید ناخواسته و مداومى هستند كه شخص احساس مى‏كند، نمى‏تواند از آنها دورى كند، اما وسواس‏هاى عملى رفتارهاى آشكارا نامعقولى را در بر مى‏گیرد كه به صورتى ثابت و تكرارى‏انجام مى‏شوند.8 در مواردى كه فرد تشخیص مى‏دهد وسواس‏هاى فكرى و عملى غیر منطقى هستند، ممكن است تمایل یا كوشش براى مقاومت در برابر آنها داشته باشد، [امّا] هنگام تلاش براى پیشگیرى از یك وسواس عملى، فرد ممكن است احساس اضطراب یا تنش شدید داشته باشد كه غالباً با تسلیم در برابر وسواس عملى از آن رها مى‏شود.9

روزه و درمان وسواس

براى درمان وسواس‏هاى فكرى و عملى، شیوه‏هاى متعددى چون دارو درمانى (كه تنها مى‏تواند به طور موقت و براى ‏زمینه‏سازى درمان اصلى مورد استفاده قرار گیرد)، روان درمانى‏هاى شناختى، روان تحلیلى و... ارائه شده است. در اینجا مى‏توان تأثیر روزه در مقابله با بروز یا پیشرفت وسواس را از دو جهت مورد ملاحظه قرار داد:

1. كاهش اضطراب

رمضان

بسیارى از وسواس‏ها در نتیجه استقرار اضطرابى مزمن در روان فرد پدید مى‏آید و تشدید مى‏شود؛ حال با توجه به نقش دیندارى و به خصوص اعمال عبادى در كاهش اضطراب‏ها ـ چنان كه ذكر شد ـ مى‏توان از روزه‏دارى، این انتظار را داشت كه تأثیر مثبتى بر كاهش یا پیش‏گیرى از وسواس‏ها داشته باشد؛ البته كشف تجربى تأثیر روزه‏دارى بر كاهش وسواس، به تحقیق آزمایشى مستقل نیاز دارد.

2. تقویت اراده

همان‏طور كه در توضیح اختلال وسواس گفته شد، یكى از عوامل اصلى در تداوم عمل وسواسى، ناتوانى فرد در مقابله و مقاومت در برابر اضطراب ناشى از ترك عمل وسواسى خویش است؛ به گونه‏اى كه فرد تصور مى‏كند، هیچ گاه نمى‏تواند آن را ترك نماید؛ بنابراین، به هر طریق كه ممكن است قدرت اراده و اعتماد به ‏نفس شخص را تقویت نمود، مى‏توان به درمان واقعى و اساسى وسواس كمك نمود.

در فرهنگ‏هاى مختلف، عناصرى وجود دارد كه مى‏تواند با فراهم آوردن زمینه‏هاى مناسب، به شكوفایى و تقویت نیروى‏اراده كمك كند، یا با از بین بردن زمینه‏هاى مناسب و ایجاد شرایط محیطى نامناسب، رشد و شكوفایى آن را به تأخیر بیندازد. این عناصر فرهنگى به شكل برنامه‏هاى تربیتى، دستورالعمل‏هاى اخلاقى و حقوقى، و آداب و رسوم اجتماعى، در جوامع مختلف به صورت‌هاى گوناگون ظهور مى‏یابد.

فرهنگ اسلام مشحون از مباحث نظرى و برنامه‏هاى تربیتى و اخلاقى است كه بر محور اختیار و اراده انسان استوار است؛ به علاوه بعضى فرایض مذهبى چون روزه كه ماهیت آنها خوددارى از ارضاى فورى برخى تمایلات و نیازهاى سطح پایین است، به تقویت این نیرو كمك مى‏رساند.10 روزه‏دارى را مى‏توان به عنوان یك روش روان درمانى از نوع رفتار درمانى‏قلمداد كرد كه براى تقویت اراده و ایجاد تغییر در رفتارها، روش تمرین عملى روزانه در طى یك برنامه مستمر یك ماهه را بكار گرفته است.11

حضرت علی(علیه‌السلام) روزه سه روز در هر ماه، پنج شنبه اول و آخر و چهارشنبه وسط ماه و روزه ماه شعبان، وسوسه سینه و پریشانى‏هاى دل را مى‏برد

افسردگى‏ها

اختلالات افسردگى از جمله شایع‏ترین اختلالات روانى است كه در بیماران به صورت‏هاى مختلف با شدّت و ضعف وجود دارد؛ اختلالات مهم افسردگى را مى‏توان به دو نوع زیر تقسیم نمود:

1. افسردگى شدید؛ افرادى كه دستخوش یك یا چند حمله افسردگى عمیق، بدون وجود حمله‏هاى مانى مى‏شوند، تحت عنوان افسردگى شدید معرفى شده‏اند. به نحوى كه تخمین زده شده است، درصد بالایى از بیماران روانى بسترى نشده در بیمارستان را بیماران افسرده [شدید] تشكیل مى‏دهند.12 از مهم‏ترین نشانه‏هاى افسردگى شدید، به بى‏خوابى‏شدید، كاهش سطح انگیزه و انرژى، احساس بى‏ارزشى، مشكل در تفكر و تمركز، احساس مداوم اندوه و ناامیدى و... است.

2. افسردگى دو‌قطبى: اختلال افسردگى دو قطبى بر اساس نامى كه براى آن انتخاب شده است، هم شامل حمله "مانى" و هم حملات افسردگى است. حمله مانى نوعى تغییر خلق ناگهانى است؛ به طورى كه فرد مبتلا، ناگهان شادى بى‏حد و حصرى‏ نسبت به آنچه انجام مى‏دهد یا در فكر انجام دادن آن است، احساس مى‏كند. این شادى افراطى معمولاً با تحریك‏پذیرى شدید همراه است و غالباً با پرگویى، بیش فعالى، پرش اندیشه، بى‏خوابى، حواس‌پرتى و رفتار بى‏ملاحظه و بى‏پروا همراه مى‏شود.

روزه و مداواى افسردگى

ماه رمضان

قرائن و شواهدى وجود دارد كه نشان مى‏دهد، روزه‏دارى در تسریع امر بهبود بیماران مبتلا به اختلال افسردگى‏اساسى، نقش كلیدى دارد.13 دكتر ایوب مالك در كتاب روزه دارى اسلامى و مسائل روانپزشكى، دو ویژگى درمانى كه در روزه دارى مسلمان‏ها وجود دارد و مى‏تواند به بهبود بیماران افسردگى كمك نماید، این‏گونه معرفى كرده است:

1. تغییر برنامه خواب بیدارى

«گزارش شده كه جلو كشیدن زمان خواب بیمار به مدت 3 تا 5 ساعت در طى 2 تا 4 روز، مى‏تواند آثار ضد افسردگى ایجاد كند. ...بیدار شدن براى سحرى و انجام فرائض عبادى در سحرگاهان در روزه‏دارى اسلامى، مى‏تواند بر مبناى تغییر برنامه خواب در طول یك ماه، تأثیرات ضد افسردگى خود را اعمال نماید كه اگر تا مدتى دوام یابد، و در صورتى كه با سایر توصیه‏هاى ‏اسلام در زمینه خواب و بیدارى در طول ماه‏هاى دیگر سال توأم شود، موجب استمرار آثار حاصل شده مى‏گردد؛ ...به ویژه وقتى كه به عنوان یك عامل كمكى، با دارو درمانى، مورد استفاده قرار گیرد.»14

2. مسأله محرومیت از خواب

«امروزه یكى از روش‏هاى درمانى در بیماران افسرده، محرومیت از خواب است، كه مى‏تواند به دو شكلِ محرومیت كامل از خواب و محرومیت از خواب رِمْ REM)) صورت گیرد؛ بیش از 61 گزارش (با بررسى 1700 بیمار) ثابت كرده است كه محرومیت كامل یا نسبى از خواب، منجر به بهبود قابل ملاحظه‏اى در 30 تا 50 درصد بیماران افسرده شدید مى‏گردد؛ اگرچه تأثیرات حاصله ممكن است موقتى باشد.»15 «بیدارى سحرگاهان در روزه‏دارى براى سحرى خوردن و انجام فرائض عبادى‏كه ساعاتى را به خود اختصاص مى‏دهد، در اصل نوعى محرومیت از خواب رِمْ به شمار مى‏آید، كه ادامه آن در طول یك ماه، مى‏تواند تأثیرات بارز ضد افسردگى داشته باشد».16

علیرضا شیخ‏شعاعى

منبع: نشریه پگاه حوزه، شماره 146

هدهدی - گروه دین و اندیشه تبیان


1. " قال الرَّسول صلى الله علیه و آله: مَن سَرَّهُ أن یَذهَبَ كثیرٌ مِنْ وَحَرِ صَدرِهِ فلیَصُمْ شَهْرَ الصَّبرِ وَ ثلاثة أیَّام مِنْ كُلِِّ شَهْرٍ "(المحمدى‏الرى شهرى، محمد؛ میزان‏الحكمه، مركز النشر مكتب الاعلام الاسلامى، قم، 1371، ج4، حدیث10670).

2. " قالَ الرَّسولُ صلى الله علیه و آله: صَوْمُ شَهْرِ الصَّبرِ وَ ثلاثة أیَّام مِن كُلِّ شَهر، یُذهِبْنَ وَحَرَ الصَّدر " (میزان‏الحكمه، ج4، حدیث10671).

3. " قالَ أمیرُالمُوءمِنینَ علیه السلام: صَوْمُ ثلاثة أیَّام فِى كُلِِّ شَهْر وَ صَْومُ شَعْبانَ یَذهَبُ بِوَسواسِ الصَّدر وَ بَلابِلِِ القلبِ "(الحرانى، ابو محمد حسن بن على بن الحسین بن شعبه؛ تحف العقول عن آل الرسول، ترجمه محمد باقر كمره‏اى، انتشارات كتابچى، تهران 1378، ص96).

4. دادستان، پریرخ؛ روانشناسى مرضى تحوّلى، سازمان مطالعه و تدوین علوم انسانى دانشگاهها (سمت)، تهران، چاپ چهارم، 1380، ص60.

5. آقا یوسفى، علیرضا؛ روان درمانگری‌ها، انتشارات شهریار، قم، 1378، ص 203.

6. آزاد، همان، ص32.

7. مرور مقالاتى كه در طول ده سال بین سال‌هاى 1989 1978 در زمینه ارتباط ایمان و تعهد مذهبى با سلامت روانى منتشر گردیده، در اكثریت موارد رابطه مثبتى را نشان داده است. به ویژه در افرادى كه صرفاً به وابستگى صورى و ظاهرى به مذهب اكتفا ننموده‏اند و جلوه‏هاى ویژه رفتارى مذهب در زندگى‏شان آشكار بوده است. (مالك، ایوب؛ روزه دارى اسلامى و مسائل روانپزشكى، موءسسه فرهنگى انتشاراتى فن و هنر، چاپ اول، تهران، 1380، ص 35).

8. همان، ص161.

9. متن تجدید نظر شده راهنماى تشخیص و آمارى اختلال‌هاى روانى، ترجمه محمدرضا نیكخو و هامایاك آوادیس یانس، انتشارات سخن، تهران، 1381، صص 687 و 688.

10. مصباح، على، و دیگران؛ روانشناسى رشد(1)، با نگرش منابع اسلامى، دفتر همكارى حوزه و دانشگاه قم، 1374، صص 257 259.

11. مالك، ایوب؛ روزه دارى اسلامى و مسائل روانپزشكى، موءسسه فرهنگى انتشاراتى فن و هنر، چاپ اول، تهران، 1380، ص41.

12. آزاد، همان، ص329.

13. همان، ص46.

14. همان، ص47.

15. همان، صص48غ47.

16. همان، ص49.

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.