جایگاه رسالت تبلیغ

در گفت و گو با آیت‌الله حسینی بوشهری

اشاره

آیت‌الله حسینی بوشهری -مدیر سابقه حوزه های علمیه-  جدا از شخصیت علمی و اجرایی در عرصه حوزه‌های علمیه،  مبلغی توانمند در عرصه اصلی‌ترین رسالت حوزه یعنی تبلیغ و ارشاد مردم می‌باشد و در دوران مدیریت حوزه نیز همواره از رسالت تبلیغی خود غافل نبود. در آستانه ماه مبارک رمضان، خبرگزاری حوزه، جهت بررسی جایگاه رسالت تبلیغ و نحوه ارائه مطالب به مخاطبان از سوی حوزویان، از زبان مدیر سابق حوزه‌های علمیه، مصاحبه ای با ایشان نموده است که متن آن را می خوانیم:

حاج آقا بفرمایید عده ای نقد دارند که تعطیلات حوزه زیاد است و اساساً این تعطیلات طولانی از کجا نشأت می گیرد؟

کسانی که این گونه در مورد حوزه قضاوت می کنند، شاید از نظام آموزشی و تربیتی حوزه کم اطلاع اند به دلیل این که رسالت حوزه فقط در «آموزش» و «یادگیری» خلاصه نمی‌شود تفاوت غیرقابل قیاس حوزه با سایر مجامع علمی آن است که این کانون بزرگ علمی علاوه بر آموزش،دریافت های علمی و معرفتی خود را برای مردم بازگو می کند، شیوه ای که اگر رایج شود دنیا مدینه فاضله خواهد شد. بنابراین ،فعالیت تبلیغی هم از رسالت‌های مهم حوزه تلقی می‌شود، وقتی در مورد روز‌های کاری حوزه بحث می‌شود، ماه مبارک رمضان و ماه‌های محرم و صفر هم جزو ایام کاری حوزه به حساب می‌آید؛ زیرا حوزه و روحانیت علاوه بر آنچه که فرا می‌گیرند از باب فرموده حضرت علی‌ علیه السّلام «زکاة العلم نشره» (مستدرک الوسایل، ج 7، ص246) آموخته‌هایشان را به دیگران منتقل می‌کنند و در ماه مبارک رمضان نیز به انحاء مختلف از جمله ایراد سخنرانی و منبر، کلاسداری یا جلسات پرسش و پاسخ به این امر مهم می‌پردازند.

جایگاه وعظ و خطابه را در شرایط کنونی چگونه می بینید؟

امروز روحانیت در میان اقشار دانشگاهی، فرهنگی و طبقات مختلف جامعه حرف برای گفتن دارد و شرایط جامعه ما از هر لحاظ برای پذیرش دعوت عالمان دینی فراهم است و لازم است مبلغین از فضای ایجاد شده بهره ببرند. مکتب حیاتبخش اسلام عموماً و مکتب تشیع خصوصا از لحاظ زمان و مکان فرصت‌های بسیار ارزشمندی را در اختیار دارد و ماه مبارک رمضان از این فرصت‌های طلایی است که دلهای مردم از هر جهت آمادگی پذیرش موعظه، پند، اندرز و آموزه‌های مکتب الهی است.

البته مکتب شیعه غیر از ماه مبارک رمضان، فرصت‌های دیگری به عنوان فرصت‌های تبلیغی در اختیار دارد ماه محرم و صفر و مناسبت‌های مختلفی که به عنوان اعیاد و وفیات از آنها نام می‌بریم از جمله این فرصت‌ها است.

با توجه به اینکه با تعدد رسانه‌های ارتباط جمعی مواجه ایم، مبلغین با چه تمهیداتی می‌توانند در جذب سلیقه‌های مختلف موفق باشند؟

فکر می‌کنم لازم باشد ما در اثر مرور زمان، مواد تبلیغی را دست خوش تغییر قرار بدهیم، یعنی یک سری آموزه‌های دینی و معرفتی داریم که در هر زمان و در هر برهه‌ای از تاریخ، آموزه‌ها، همان آموزه‌ها است  منتهی شیوه، قالب و روش‌های ارائه این آموزه‌ها طبعا مختلف و متفاوت است و گاهی در قالب منبر و سخنرانی ارائه می‌شود و گاهی می‌توان این آموزه‌ها را در قالب فیلم و رسانه‌های دیجیتالی و یا نوشتاری و امثال ذلک ارائه داد، بنابراین با توجه به تحولی که در فضای جامعه ایجاد شده بیشتر تحول در روش‌ها و قالب‌ها است و لازم است امروزه مبلغان ما، با بهترین روش‌ها و قالب‌ها بتوانند معارف دینی مکتب اهل‌بیت‌ علیهم السّلام را به جامعه عرضه کنند و در این میان می‌توان با نسل جوان با یک ادبیاتی صحبت کرد و با نسل میانسال و یا نسل کودکان به گونه‌ای دیگر حرف زد،حوزه باید این قابلیت را در خودش ایجاد کند که برای تمام سطوح مخاطبان نیروی‌های توانمند داشته باشد تا بتوانیم در عرصه‌های موردنیاز مبلغ اعزام کنیم و در این زمینه تبلیغ در خارج از کشور، آشنایی با زبان‌های مختلف دنیا برای مبلغین یکی از مسایل اجتناب ناپذیر است،زیرا تاثیر زبان بدون واسطه به مراتب بالاتر و بیشتر از زبان، واسطه است.

امام علی‌بن‌موسی‌الرضا‌ علیه السّلام در کلامی به عبدالسلام هروی می‌فرمایند: عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا ع یَقُولُ رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً أَحْیَا أَمْرَنَا فَقُلْتُ لَهُ وَ کَیْفَ یُحْیِی أَمْرَکُمْ قَالَ یَتَعَلَّمُ عُلُومَنَا وَ یُعَلِّمُهَا النَّاسَ فَإِنَّ النَّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحَاسِنَ کَلَامِنَا لَاتَّبَعُونَا ...   (بحار ج2 ص30)

از عبد السّلام بن صالح، ابو الصّلت هروىّ (خراسانى) رسیده که گفته: شنیدم حضرت ابو الحسن علىّ بن موسى الرّضا (علیه السّلام) می فرمود: خدا رحمت نموده و بیامرزد بنده‏اى را که کار (طریقه و روش) ما را زنده (و برپا) دارد، به آن حضرت گفتم: چگونه کار شما را زنده گرداند؟ فرمود: علوم و دانشهاى ما را یاد گیرد و به مردم یاد دهد، زیرا مردم اگر سخنان نیکوى ما را (بى‏آنکه چیزى از آن کاسته و یا بر آن بیافزایند) بدانند هر آینه از ما پیروى (و طبق آن عمل) مى‏کنند...

از این بیان حضرت برداشت می‌شود برای انتقال پیام  این مکتب و آموزه‌های علیهم السّلام  نیاز است که زبان مخاطب را به درستی بدانیم.

شیوه‌های تبلیغی رسول اکرم‌ صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین‌ علیهم السلام در عرصه تبلیغ چگونه بود و چگونه می‌شود از سیره ایشان الگو برداری کرد؟

شیوه‌ای که نبی اکرم‌ صلی الله علیه و آله داشتند، متناسب با شرایط آن روز جامعه بوده که شیوه خطابه، سخنرانی و وعظ بوده است آن چه از پیامبر‌اکرم‌ صلی الله علیه و آله، و امیرا‌لمؤمنین‌ علیه السّلام نقل شده خطبه‌ها و نکاتی است که گاهی در یک جمع عمومی ایراد شده و گاهی در جمع خاص‌تری مطرح شده است و تبلیغ آن روز اغلب به صورت شفاهی بوده و گاهی هم در قالب نامه، مطالب خود را منتقل می‌کردند.

این وسایل ارتباطی که امروزه رایج است از جمله رسانه‌های دیداری، اینترنت و شنیداری در آن زمان وجود نداشته، ولی اگر چنین امکاناتی در آن موقع موجود بود،قطعا پیامبر‌ صلی الله علیه و آله از بهترین امکانات برای پیام‌رسانی در سطح دنیا استفاده می‌کردند، کما اینکه در مورد حضرت بقیت ‌الله ‌الاعظم‌ عجل الله تعال فرجه این تعبیر آمده است که وقتی حضرت حجت‌ عجل الله تعال فرجه به جامعه پیام ‌می‌دهند مردم دنیا ایشان را می‌بینند و آن حضرت هم مردم را مشاهده می‌کنند از این عبارات به دست می‌آید که ایشان از مدرن‌ترین و پیشرفته‌ترین رسانه‌ها برای پیام‌رسانی استفاده می‌کنند.

در حال حاضر مبلغین چگونه می‌توانند از تبلیغ عملی در رساندن معارف الهی بهره‌ببرند؟

تبلیغ عملی از روش‌های بسیار مهمی است که هم در تعبیر ائمه‌ علیهم السّلام می‌بینیم، هم در عمل تاثیر آن را مشاهده می‌کنیم، امام صادق‌ علیه السّلام در کلامی می‌فرمایند: «کوُنوُا دُعاة الناس بِغَیْرِ اَلْسِنَتِکُم» ما در یک برهه‌ای در همین کشور خودمان شاید در بعضی جاها چیزی به عنوان سخنرانی، وعظ و خطابه به شکلی که امروزه مطرح  است نبوده ، مثلا یک عالم دینی در یک حوزه علمیه تحصیل می‌کرده و بنای سخنرانی هم نداشته است، ولی نفس حضور او در بین مردم و نشست و برخاست و سکوت و کلام او برای جامعه درس‌آموز بود.

امروز هم قبل از اینکه وعظ، خطابه، کلاس‌داری و دیگر فعالیت‌های ظاهری تبلیغ روحانیت موثر باشد رفتار و عمل آنها بزرگترین تاثیر‌گذاری را در فضای جامعه دارد، اگر گوینده با جذاب‌ترین روش‌ها ساعت‌ها سخنرانی کند،اما در عمل مخاطبین آن ویژگی‌ها در را او نبینند تاثیرگذاری او آنی خواهد بود. بر خلاف این اگر کسی نتواند یا نخواهد از شیوه‌های تبلیغ گفتاری استفاده کند، ولی رفتار و عمل او در جامعه معنویت ایجاد کند و با رفتارش مردم را به خدا  نزدیک کند، ماندگاری بیشتر و تاثیرگذاری آن افزون‌تر خواهد بود.

با توجه به فضای معنوی ماه مبارک رمضان ارائه چه مباحثی می‌تواند برای مخاطب جذاب و موثر باشد؟

من فکر می‌کنم مباحث اخلاق و بحث‌‌های مربوط به معاد که انسان‌ها را بیشتر به یاد خدا و آخرت بیندازد می‌تواند موثر باشد، در حقیقت باید توجه کنیم که چه عواملی انسان‌ها را از مسیر دینداری  جدا می‌کند، یکی از آنها دنیاگرایی و غلفت از آینده است و اگر ما بحث‌هایی را مطرح کنیم که توجه و وابستگی به دنیا را کم کرده و غفلت‌ها را بزداید و مردم را به یاد قیامت، معاد و آینده انسان متوجه کند موفق خواهیم بود، باید بعد مسئولیت پذیری انسان‌ها را در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی تقویت کنیم رفتار و اعمال مردم را متعادل کنیم. چرا که توجه به خدا هر چقدر عمیق‌تر باشد رفتار و اعمال ما رنگ خدایی خواهد گرفت و در این مواقع تجازو به حقوق جامعه صورت نمی‌گیرد و حرمت‌ کسی هتک نخواهد شد، زیرا خدا در نظر است، بنابراین به طور خلاصه بحث‌هایی که خدا محور باشد، کار ساز خواهد بود و موجب تعدیل فضای دنیایی ما و جهت دهی به فضای آخرت می‌شود.

قشر عظیمی از جامعه ما را جوانان تشکیل می دهند، مبلغین با چه روش هایی می توانند جوانان را به مسائل دینی علاقه مند کرده و موجب جذب آنها به اماکن مذهبی از جمله مساجد شوند؟

به نظر من برای اینگونه موارد برنامه ریزی لازم است، همینطوری نمی شود، باید یک حرکت جمعی صورت بگیرد .اگر روحانیت در هر محیطی که وارد می شود دلگرمی اش  به این باشد که جمعیتی در مسجد جمع شود و او بخواهد سخنرانی کند کافی نیست، البته کار خوبی است ولی در کنار آن لازم است روحانیت با افراد در تماس مستقیم باشد، محیط های پر جمعیت نسل جوان را شناسایی کرده و در کنار آنها باشد، حتی اماکن ورزشی هم می تواند فضای مناسبی برای این امر باشد. افرادی باشند جلسات مختلفی را در محلات برای روحانیون تدارک ببینند و ارتباط روحانی با جوانان و اقشار مختلف مردم بیشتر باشد ،چرا که روحانی به عنوان یک پزشک و طبیب کسانی که نیاز دارند مشاوره شوند را شناسایی کرده و به درمان آنها بپردازد و اگر روحانیون با این نگاه با افراد ارتباط  نزدیک داشته باشند و جوانان سؤالات خود را در محیط آرامی مطرح کنند، بسیار موفق خواهند بود.

 سیره تبلیغی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله چگونه بود؟

یکی از تعبیراتی که امیرالمؤمنین در وصف پیغمبر صلی الله علیه و آله بیان می کند می فرماید:«طبیبٌ دوارٌ بطبّه»، دقیقاً بر خلاف چیزی است که ما داریم عمل می کنیم. یعنی پیغمبر خودش مشکل‌یاب و مشکل ستیز بوده و افراد جامعه را شناسایی کرد و مسائل لازم را به او منتقل می کرده‌اند و منتظر نمی‌مانده‌اند که به او مراجعه کنند اساساً طبیب و روحانی و معنوی به خاطر مسؤولیت و رسالتی که در راستای ارشاد و هدایت مردم دارد به تبلیغ می‌پردازد،چه افراد مراجعه کنند چه نکنند، وظیفه از ما ساقط نمی شود.

با توجه به تعدد وسایل ارتباط جمعی و مشغله های زیادی که در پیش روی افراد جامعه وجود دارد مقدار مباحث ارائه شده چقدر باید باشد تا تأثیرگذاری مطلوب حاصل شود؟

من معتقدم ما هر چه قدر کوتاه تر مطالب را ارائه دهیم و مغز مطالب را در قالبی زیبا و در حداقل فرصت زمانی به مخاطب ارائه دهیم تأثیرگذاری اش بیشتر خواهد بود، کسی که جذب مسجد می شود نباید به گونه ای او را از کار و زندگی باز داریم، او احساس نکند به کسب و کارش آسیب می رسد،لذا گاهی با یک روایت و مطلب کوتاه می شود تأثیرگذاری لازم را در مخاطب ایجاد کرد و مخاطب با شوق و علاقه مطالب را دریافت می کند و زدگی نسبت به مسائل دینی در او ایجاد نخواهد شد.

نو آوری ها باید بر اساس چه معیارهایی شکل گیرد تا با اهداف اساسی تبلیغ فاصله نگیرد؟

امروز در جامعه ما در عرصه تبلیغات، دستگاه‌های بسیار قوی و شخصیت‌های فکری صاحب‌نظر روی مسائل دنیوی مردم کار می کنند و دنبال ایجاد جذابیت در تبلیغ کالاهای خود هستند و در این میان تلاش برای جذب مشتریان معارف الهی لازم و ضروری است و این به نوآوری در فعالیتهای تبلیغی نیاز دارد.

اما باید دقت کنیم که در این میان دچار خودباختگی نشویم و طوری  شود که نحوه عرضه دین با واقعیت دین سازگار باشد .

اگر توصیه خاصی برای مبلغین و طلاب جوان دارید بفرمایید.

در عصر حاضر بشریت تشنه معارف دینی است و به خاطر وازدگی هایی که از فضای غبارآلود گناه و مشکلات روحی جوامع، برای انسان ها حاصل شده به دین و معنویت پناه می آورند و به فطرت انسانی خود یعنی دینداری و خداباوری برمی‌گردند و لازم است مبلغین از این فرصت طلایی استفاده کنند.نظام ما فضای مناسبی را برای روحانیون ایجاد کرده است که باید قدرش را بدانیم و مردم هم باید روحانیت را به عنوان پرچم داران دین محترم شمرده و به سخن آنان ترتیب اثر داده و خود را از هر جهت آماده پذیرش احکام الهی کنند.