کشف قناتهای پر آب در روح آدمی

طویلترین قناتی که تاکنون در ایران حفر شده، در حوالی گناباد از توابع خراسان است که 70 کیلومتر طول آن است و عمیقترین مادر چاه قناتهای ایران به روایتی 400 متر و به روایت دیگر 350 متر عمق دارد و آن مربوط به قنات "قصبه" گناباد است.

فناوری قنات که توسط مقنیان ایرانی اختراع شده، هزاران سال قدمت دارد. قدمت بسیاری از قناتهای ایران، از پنج یا شش هزار سال متجاوز است و عمری برابر با تاریخ کهن ایران دارد. با وجود این که چندبن هزار سال از اختراع آن می‌گذرد، هنوز هم این روش استفاده از آب، در قسمت مهمی از روستاها و مناطق مسکونی و کشاورزی و دامداری کشور معمول و متداول است و حتی یکی از ارکان اصلی کشت و زرع در نواحی خشک را تشکیل می‌دهد. این اختراع که امروزه شهرت جهانی پیدا کرده، بعدها از ایران به بسیاری از کشورهای جهان انتقال یافته و مورد استفاده مردم در دیگر نقاط دنیا قرار گرفته است.(1)

ساختمان قناتها به گونهای است که آب را از سرچشمه گرفته و با یک شیب در زیر زمین و حفر چاههایی در مسیر این تونل زیرزمینی، اب را به مناطق گرم و خشک می-رساند. از این رو وجود یک یا چند چشمه چاه در هر زمینی، قیمت آن ملک را چندین برابر بالا میبرد. تا اینجا این واژهها را به خاطر بسپارید: آب، خشکسالی، چاه، قنات و آبادانی!

در کتاب زندگی بخش قرآن چنین آمده است:« فاقم وجهک للدین حنیفا، فطرت الله التی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله ذلک الدین القیم و لکن اکثر الناس لا یعلمون» ، به فارسی: « پس روی خود همچنان به سوی آیین اسلام بدار در حالی که در آن استواری به همان سرشت خدا که مردم را بر آن پدید آورد. در آفرینش خدا هیچ دگرگونی نیست. دین راست اینست، اما بیشتر مردم نمیدانند».(2)  زراره  گوید از امام صادق علیه السلام پرسیدم :از معنای آیه « فطرت الله التی فطر الناس علیها»، فرمود: همه را بر فطرت یگانه پرستی آفریده است. (3) استاد مطهری می نویسد: انسان تحت تاثیر عوامل بیرونی، شخصیت فطری خود را پرورش می دهد و به کمال می¬رساند و یا احیانا آن را فسخ ومنحرف می نماید.(4)

روح آدمی هم مثل طبیعت پر است از آب حیات که از باران های رحمت الهی در وجود انسان به ودیعه نهاده شده است. حکیمان مسلمان از این آب حیات به فطرت تعبیر کرده-اند و این معنا را از قرآن و روایت برگرفته اند. امام خمینی(ره) در تفسیر روایتی از امام صادق علیه السلام می نویسند: « فطرت اختصاص به توحید ندارد؛ بلکه جمیع معارف حقه از اموری است که حق، تعالی شانه، مفطور فرموده بندگان را بر آن.»(5)

معرفت و حکمت الهی همچون منابع حیاتی آب در لایه های روح آدمی وجود دارد و اگر انسان فطرتش را با عصیان و گناه نپوشاند و روزنه های جوشش آن را فرو نبندد هر آینه روشنایی علم الهی روز و شب انسان را به بهشت دیدار حق کیمیا می کند. حال اگر این روزنه ها بسته شده باشد باید قنات ایی تا رسیدن به عمق فطرت حفر و زنگارهای قلب را لایه روبی کرد.

مفسر متاله استاد جوادی آملی چنین تعبیر کرده است: « خداوند آب را در زیر زمین با راهنمایی های خاص خود، جاری می کند و هر جای مناسبی از زمین شکافته شود، آب به صورت چشمه و چاه از آنجا می جوشد. علومی که مربوط به ارواح و نفوس است نیز چنین است. رگه ها و راه های تشخیص فجور و تقوا در زمینه دلهای آدمی با هدایت خدای سبحان حرکت می کند و این چشمه ها جوشان است؛ اما اگر کسی با خیال های باطل یا کارهای ناروا یا رَین و چرک، مجاری و روزنه ها را ببندد: «کلا بل ران علی قلوبهم ما کنوا یکسبون»(6) در آن صورت این علوم فطری دفن می شود و جوششی ندارد، ولی اگر کند و کاو کند و نگذارد در زمینه دل او تیرگی راه پیدا کند، آنگاه دست و زبان او همانند چشمه خواهد بود و از آنها علوم فطری که همان الهام تقواست، خواهد جوشید.»(7)

ما ایرانی ها از اولین اقوام در تمدن بشری بوده ایم که آبادانی و حیات را تا خشک ترین و سوزان ترین بیابان ها امتداد داده ایم و در دل کویر، چشمه های جوشان زندگی را جاری ساخته ایم. ما ایرانی ها از اولین اقوامی بوده ایم که در خدمت آیین توحیدی اسلام رفیع-ترین قله های دانش و معرفت را فتح کرده ایم. غفلت از خشکسالی های سرزمین روح برازنده ما نیست. همتی دیگر می باید و جهدی افزون¬تر. گاهی بد نیست دستی به سر و صورت قنات¬¬های فطرتمان بکشیم. نکند یکبار بخشکند، نکند یکبار پل های بازگشت به فطرتمان را سیل غفلت ببرد.

قیمت سرزمین روح هر یک از ما به تعداد روزنه ها و چاه ها و قنات هایی بستگی دارد که راه به فطرت توحیدیمان می برد. از نبی گرامی اسلام روایت شده است که: « کسی که چهل صبح را برای خدا خالص گرداند، چشمه های حکمت از قلب او بر زبانش جاری شود.»(9)

اما راه های حفر قنات به فطرت را چگونه باید آموخت؟ چگونه می توان به مقام اخلاص رسید؟

عزیز الدین نسفی، عارف قرن هفتم چنین آورده است:

«جمله مراتب درخت در تخم درخت موجودند، باغبان حاذق و تربیت و پرورش می یابد که تا تمام ظاهر شوند.

و هم چنین طهارت و اخلاق نیک، و علم، و معرفت، و کشف اسرار، و ظهور انوار، جمله در ذات آدمی موجودند،  صحبت دانا و تربیت و پرورش می باید که تا تمام ظاهر شوند.

ای رهرو، علم اولین و آخرین در ذات تو مکنون است. هر چه می خواهی در خود طلب کن، از بیرون چه می طلبی؟

علمی که از راه گوش به دل تو رسد هم چنان باشد که آب از چاه دیگران برکشی و در چاه بی آب خود ریزی. آن آب را بقایی نبود، و با آن که بقایی نباشد، زود عفن شود و بیماری های بد از وی تولد کند.

ای انسان! از آن آب بیماری عجب و کبر زاید و دوستی مال و جاه روید. « و لیس الخبر کالمعاینه». باید که تو چنان سازی که آب از چاه تو برآید و هر چند که برکشی و به دیگران دهی، کم نشود، بلکه زیاده شود. و هرچند که بماند، عفن نشود، بلکه هر روز برآید پاک تر و صافی تر گردد و علاج بیماری های بد شود.

ای رهرو! سالک را به این طریق که گفته شد، علم و معرفت حاصل شود، و آب حیات از چشمه دل وی روانه گردد. « من اخلص الله اربعین صباحا ظهرت ینابیع الحکمه من قلبه علی لسانه». یعنی سالک را علم و حکمت بدین طریق حاصل شود، و به طریق عکس نیز حاصل شود. »

نوشته محمدعلی روزبهانی، گروه حوزه علمیه

1- http://daneshnameh.roshd.ir

2- روم، آیه30

3- اصول کافی، کتاب ایمان و کفر، انتشارات اسوه، ج4، ص45

4- جامعه و تاریخ، استاد مطهرِی، صص106-105

5- چهل حدیث، امام خمینی، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص180

6- سوره زمر، آیه21

7- مراحل اخلاق در قرآن، آیت الله جوادی آملی، نشر اسراء، ص256

8- انسان کامل،  عزیز الدین نسفی، انتشارات طهوری

9- بحارالانوار، ج67، ص242