تبیان، دستیار زندگی
از مهم ترین آثار ادبی او كتاب بهارستان است كه جامی قسمتی از آن را به پیروی از گلستان سعدی نوشته، ولی مسلم است كه قصد او در این كار ساده تر كردن انشاء متذوقانه سعدی در شاهكارش بود و
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

آثار عبدالرحمن جامی

آثار عبدالرحمن جامی

از مهم ترین آثار ادبی او كتاب "بهارستان" است كه جامی قسمتی از آن را به پیروی از گلستان سعدی نوشته، ولی مسلم است كه قصد او در این كار ساده تر كردن انشاء متذوقانه سعدی در شاهكارش بود و یا او نمی توانست شیوه ی استادانه نویسنده افسونكار شیرازی را چنان كه باید دنبال كند و به همین سبب انشاء ی بهارستان، حتی در آن قسمت كه رنگ ادبی آن بیش تر است، بیش از آن چه انتظار می رود متمایل به سادگی است و شاید یكی از علل این تمایل اختصاص كتاب به تعلیم فرزند نوآموز مصنف بود. بهارستان در هشت روضه، مقدمه و خاتمه ترتیب یافته است. روضه نخستین در ذكر حكایاتی است درباره ی مشایخ صوفیه و بعضی از اسرار احوال آنان؛  روضه ی دوم متضمن حكم، مواعظ و مشتمل بر چند "حكمت" و حكایات مناسب مقام؛ روضه ی سوم درباره اسرار حكومت و ذكر حكایاتی از شاهان؛  روضه ی چهارم درباره ی بخشش و بخشندگان، روضه پنجم در تقریر حال عشق و عاشقان؛  روضه ششم حاوی مطایبات، لطایف و ظرایف؛ روضه هفتم در شعر و بیان احوال شاعران؛ روضه هشتم در حكایتی چند از زبان احوال جانوران. جامی در آغاز كتاب گفته است كه چون فرزندش "ضیاءالدین یوسف" به آموختن فنون ادب اشتغال داشت این كتاب را برای وی فراهم آورد و آن را بر اسلوب گلستان نوشت و آن را به نام "سلطان حسین میرزای بایقرا" موشح ساخت. با آن كه جامی روضه ی هفتم از كتاب خود را كه در شرح حال گروهی از شاعران برگزیده ی فارسی تا عهد اوست، به اختصار تمام پرداخته است لیكن همان اشارات كوتاه كه در این روضه آورده حاوی نكات  سودمندی است كه در تحقیق احوال شاعران می تواند محل استفاده باشد.

اثر بسیار معروف دیگر جامی نفحات الانس است كه آن را می توان از امهات كتب در بیان حقایق عرفانی و ذكر احوال عارفان از آغاز كار آنان تا عهد مؤلف دانست. این كتاب را جامی به پیشنهاد "امیركبیر علی شیر نوایی" نگاشت و كار تألیف آن را به سال (833 هـ.) به پایان برد و همین تاریخ را در یك رباعی كه در پایان كتاب آورده ذكر نموده است در آغاز كتاب شرحی مفصل در بیان اصطلاحات اهل تصوف، اصول و مبادی عرفان آورده با ذكر طبقات مختلفی كه دعوی تصوف دارند و آن ها كه صوفی حقیقی هستند و ذكر كرامات آن گروه. بعد از این قسمت است كه نوبت به ذكر احوال اهل طریقت از مردان و زنان می رسد و استاد جام چنانكه خود در مقدمه ی كتاب گفته قسمت بزرگی از مطالب این بخش را از كتاب "طبقات الصوفیه" ی "خواجه عبدالله انصاری" كه خود مقتبس است از طبقات الصوفیه "ابوعبد الرحمن سلمی نیشابوری"، اقتباس كرده و آن را كه به زبان هروی قدیم بود به پارسی دری ساده تحریر نموده است. باقی مطالب كتاب "مقتصرست بر ذكر بعضی متقدمان و بر ذكر بعضی دیگر و نیز بر ذكر حضرت شیخ الاسلام و معاصران وی و متأخران از وی" و پیداست كه مقصود از "حضرت شیخ الاسلام" خواجه عبدالله انصاری است. اطلاعاتی كه جامی درباره ی متأخران و  خاصه مشایخ معاصر خود یا نزدیك به زمان خود در كتاب آورده غالباً از جمله ی اطلاعات دست اول است.

شیوه ی نگارش "نفحات الانس" همان شیوه ی ساده و مطلوب جامی در انشاء است كه پیش از این بیان كرده ام، خواه مطالب او منقول از اصل هروی "طبقات الصوفیه" باشد و خواه از جمله ی اضافاتش بر آن كتاب و قطعه های منتخب زیبا در آن بسیار است.

كتاب دیگر جامی كه ارزش انشائی آن قابل توجه است كتاب "لوایح" اوست، كه رساله یی است كوتاه مشتمل بر سی لایحه با انشاء مسجع و مشتمل بر ذكر حقایقی چند از عرفان كه هر یك به صورت لایحه یی مذكور افتاده و در پایان هر لایحه یك یا چند رباعی به مناسبت آمده است.

دیگر از آثار زیبای منثور جامی، كتاب "اشعه اللمعات" است در شرح "لمعات عراقی" شاعر. عراقی خود كتاب لمعات را به پیروی از كتاب "سوانح العشاق" "شیخ احمد غزالی" نوشته و به انشائی دلنشین ترتیب داده بود. جامی برای آن كه تردید اهل شك را درباره ی صحت مطالب این كتاب مرتفع سازد به دعوت "امیر علی شیر" شرحی بر آن نگاشت و آن مشتمل است بر دیباچه و مقدمه یی مفصل در ذكر نكات و اصطلاحات اهل تصوف و سپس شرح هر بیست و هشت لمعه از لمعات عراقی. اشعه اللمعات به سال (886 هـ.) در شصت و نه سالگی جامی به اتمام رسید.

آثار پارسی جامی به نثر بسیار است و اگر بخواهیم همه ی آن را با وصفی، اگر چه كوتاه باشد، معرفی كنیم كار به درازا می كشد. بعضی از آن آثارست: نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص (شرح فصوص الحكم محیی الدین ابن العربی)- رساله ی كبیر در معما موسوم به حلیه ی حلل- رساله یی دیگر هم در این موضوع به نام رساله ی صغیر- رساله یی در فن قافیه- لوامع در شرح قصیده ی خمریه ی ابن فارض (م 632 ه.)- رساله ی اركان حج در ذكر فرائض، مناسك، مستحبات اركان حج، عمره و آداب زیارت قبر پیغامبر در هشت فصل- شرح مخزن الاسرار- شرح معمیات "میرحسین معمائی" – شرح مثنوی و بسیاری دیگر از این قبیل.

آثار متعدد و متنوع،  در موضوعات گوناگون ادبی‌، دینی‌ و علمی است و از آن جمله است:

1) جواهرالتفسیر لتحفه الامیر به نام امیر علی شیر نوایی. مجلد اول این كتاب به سال (890 هجری) پایان یافت و مجلد دوم آن را كه به سال (892 هـ.) آغاز كرده بود، ناتمام نهاد. در آغاز جواهر التفسیر علوم متعلق به علم تفسیر قرآن ذكر شده است.

2) جامع الستین در تفسیر سوره ی یوسف.

3) مواهب علیه معروف به "تفسیر حسینی" به نام "ابوالغازی سلطان حسین بایقرا". این تفسیر سودمند جامع را كاشفی به سال (899 هـ.) تألیف نمود.

4) مختصرالجواهر، خلاصه‌یی از جواهر التفسیر در تفسیر قرآن كریم.

5) روضه‌الشهدا در ذكر مصیبت اهل البیت و واقعه ی كربلا.  این كتاب پس از تألیف شهرت بسیار یافت و در مجالس تعزیت شهیدان كربلا خوانده می‌شد و به همین سبب آن مجالس را "روضه خوان" نامیدند. این كتاب به سال (908 هجری)  به نام "میرزا مرشد الدین ‌عبدالله" نواده ی دختری سلطان ‌حسین‌ میرزای‌ بایقرا در ده باب و یك خاتمه تألیف شد. "فضولی بغدادی" (م 970 ه ) و جامی قیصری آن را به تركی ترجمه كردند.

6) اخلاق محسنی از جمله ی كتاب های مشهور قرون اخیر در اخلاق كه به نام "ابوالحسن میرزا" به سال (900 هـ.) به پایان برد.

7) مخزن الانشاء در فن ترسل. در این كتاب نمونه‌های انشاء در موارد مختلف نامه‌نگاری و برای طبقات گوناگون اجتماع به قلم مؤلف تحریر شده است. كاشفی كتاب "مخزن الانشاء" را برای "سلطان ‌حسین ‌میرزای‌ بایقرا" و "امیر علی شیر نوائی" به سال (907 هـ.) نوشته و در همین سال كتاب دیگری به نام صحیفه ی شاهی در انشاء ترتیب داد.

8) انوار سهیلی كه از آثار بسیار معروف كاشفی و تحریر جدیدی است از "كلیله و دمنه" كه به نام "شیخ احمد سهیلی" از امرای عهد سلطان ‌حسین‌ میرزای بایقرا از كلیله و دمنه ی بهرامشاهی در چهارده باب و یك مقدمه ترتیب داده شد و اگر چه كاشفی خواست انشاء آن كتاب را ساده‌ تر كند لیكن نتوانست چنان كه باید خود را از نفوذ بیان "نصرالله ‌بن ‌محمد بن‌ عبدالحمید منشی" بیرون آورد و با این حال انوارسهیلی در قرون اخیر مدت ها مورد استفاده ی پارسی ‌خوانان خاصه پارسی‌آموزان هندوستان بوده است.

9) اسرار قاسمی در سحر، طلسمات و كیمیا. از این كتاب تلخیصی به دست "فخرالدین ‌علی" پسر "ملا حسین ‌كاشفی" فراهم آمد.

10) چند كتاب در احكام كواكب مانند: لوایح القمر، میامن المشتری،‌ سواطع المریخ، لوامع الشمس،‌ مناهج الزهره، منایح العطارد، مواهب الزحل.

11) بدایع الفكار فی صنایع الشعار در ذكر صناعات ادبی.

12) رساله ی حاتمیه در ذكر حكایاتی در باره ی حاتم طائی كه به سال (891 هـ.) به نام "سلطان ‌حسین ‌میرزای بایقرا" نوشته شد.

13) دو اختصار از "مثنوی مولوی" كه نخستین از آن دو لباب معنوی فی انتخاب مثنوی نام دارد و انتخاب مجددی كه از این كتاب شده موسوم است به "لُبّ لباب". كاشفی شرحی هم بر مثنوی مولوی نوشته است.

14) فتوت نامه ی سلطانی كتابی است درباره ی شرح مراسم فتیان ( جوانمردان)، طبقات مختلف آنان، آداب و شرایط هریك از آن ها كه كاشفی آن را با استفاده از مآخذ مختلفی كه در دست داشته، فراهم آورده است.

برگرفته از: صفا، ذبیح ا... . تاریخ ادبیات در ایران. (1364). تهران: فردوسی. ج4.

تهیه و تنظیم برای تبیان : مهسا رضایی - ادبیات