حسرت اهل عذاب از چیست؟

در قرآن مفاهیم بسیار زیادی هست که تنها راه درک آنها رجوع به تفاسیر است و برای ما شیعیان سزاست که با رجوع به تفاسیر روایی که راهنمای ما بسوی نور قرآن هستند مراجعه کنیم چرا که فقط این اولیای عظیم الشأن خداوندند که میتوانند معنای واقعی قرآن  را به ما برسانند آن معانی ای که در محل شک و ابهام هستند.

گاه ما در حین تلاوت قرآن کریم به عباراتی برمیخوریم که ایهام دارند مثل روح خدا چشم خدا عرش خدا دست خدا که با آنچه از اوصاف حق تعالی میدانیم سازگار نیست با اینکه میدانیم خداوند جسم نیست که بتوان برای مقام حضرتش تعیین مکان کرد یا زمانی را متصور شد . که صد البته این عبارات برای نزدیک شدن به اذهان در خمود ما بندگان است. یکی از این مفاهیم "جنب الله " است.

در آیه شریفه : «أَن تَقُولَ نَفْسٌ یَا حَسْرَتَى علَى مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّهِ وَإِن كُنتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ»¹ ؛ تا کسی نگوید : ای حسرتا بر آنچه در کار خدا کوتاهی کردم ، و از مسخره کنندگان بودم.

معنای "جنب الله" در نزد مفسران :

واقع این است كه "جنب " در لغت به معنى پهلو است و سپس به هر چیزى كه در كنار چیزى قرار گرفته باشد اطلاق مى شود همانگونه كه "یمین " و "یسار" به معنى طرف چپ و راست بدن است ، سپس به هر چیزى كه در این ناحیه قرار گیرد یمین و یسار گفته مى شود در اینجا "جنب الله "نیز به معنى تمام امورى است كه در جانب پروردگار قرار دارد: فرمان او، اطاعت او، قرب او، كتب آسمانى كه از ناحیه او نازل شده است ، همه در معنى آن جمع است .

و به این ترتیب گنه كاران اظهار ندامت و پشیمانى و غم و اندوه و حسرت نسبت به تمام كوتاهی هائى كه در برابر خداوند داشتند مى كنند، مخصوصا روى مسأله مسخره نسبت به آیات و رسولان او انگشت مى نهند، چرا كه عامل اصلى تفریط هاى آنها همین بى اعتنائى و شوخى پنداشتن این حقایق بزرگ بر اثر جهل و غرور و تعصب است .

سپس مى افزاید: "و مبادا بگوید: اگر خداوند مرا هدایت مى كرد از پرهیزگاران بودم این سخن را گویا زمانى مى گوید كه او را به پاى میزان حساب مى آورند، گروهى را مى بیند كه با دست پر از حسنات به سوى بهشت روانه مى شوند، او نیز آرزو مى كند در صف آنان باشد و همراه آنان به سوى نعمت هاى الهى برود.

باز مى افزاید: و مبادا هنگامى كه عذاب الهى را مى بیند بگوید آیا مى شود بار دیگر مرا به دنیا بازگردانند تا از نیكوكاران باشم ؟! «أَوْ تَقُولَ حِینَ تَرَى الْعَذَابَ لَوْ أَنَّ لِی كَرَّةً فَأَكُونَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ»² ؛ یا چون عذاب را ببیند، بگوید: «كاش مرا برگشتى بود تا از نیكوكاران مى‏شدم.

این هنگامى است كه او را به سوى دوزخ مى برند و چشمش به آتش ‍ سوزان و منظره عذاب دردناک آن مى افتد، آهى از

دل بر مى كشد و آرزو مى كند ایكاش به او اجازه داده مى شد تا به دنیا بازگردد، تبه كاری هاى گذشته را با اعمال نیكش بشوید و در صف نیكوكاران جاى گیرد.

با ورود در صحنه محشر اظهار حسرت مى كند. با مشاهده پاداش پرهیزكاران آرزوى سرنوشت آنها را مى نماید. و با مشاهده عذاب الهى آرزوى بازگشت به دنیا و جبران گذشته مى كند.

و میگویند اگر هدایت الهى به سراغ من آمده بود از پرهیزگاران بودم هدایت الهى چیست ؟ جز اینهمه كتب آسمانى و فرستادگان خدا و آیات و نشانه هاى حق در آفاق و انفس؟

همه این آیات را دیدى و شنیدى عكس العمل تو در مقابل آن چه بود؟ تكذیب و استكبار و كفر!

مگر ممكن است خدا بدون اتمام حجت كسى را مجازات كند؟ مگر میان تو و هدایت یافتگان تفاوتى از نظر برنامه هاى تربیتى خداوند وجود داشت ؟ بنابراین مقصر اصلى خودت هستى و خود كرده اى كه لعنت بر خودت باد!

کوتاهی در جنب الله :

گفتیم "جنب الله "در آیات مورد بحث معنى وسیعى دارد كه هر گونه مطلبى را كه مربوط به خداوند است شامل مى شود، و به این ترتیب تفریط در این قسمت شامل تمام انواع تفریط ها در اطاعت فرمان او، و پیروى از كتب آسمانى ، و اقتدا به انبیاء و اولیاء مى گردد.

جنب الله در روایات :

در روایات متعددى از ائمه اهل بیت (علیهم السلام ) مى خوانیم كه "جنب الله " به امامان تفسیر شده است ، از جمله در روایتى در اصول كافى از امام موسى بن جعفر (علیه السلام ) این آیه  چنین آمده : جنب الله امیر المؤ منین (علیه السلام ) و كذلك من كان بعده من الاوصیاء بالمكان الرفیع الى ان ینتهى الامر الى آخرهم  ؛ جنب الله امیر مؤ منان (علیه السلام ) و همچنین اوصیاى بعد از او هستند كه مقام والائى دارند، تا به آخرین نفر آنها برسد .

و نیز در تفسیر على بن ابراهیم از امام صادق (علیه السلام ) مى خوانیم : نحن جنب الله ؛ جنب الله مائیم .

همین معنى در روایات دیگرى از ائمه دیگر (علیهم السلام ) نیز نقل شده است .

این تفسیرها از قبیل بیان مصداق هاى روشن است ، چرا كه مسلم است پیروى از مكتب امامان پیروى از پیامبر و اطاعت فرمان خدا است چرا كه آنها از خود چیزى نمى گویند.

در حدیث دیگرى مصداق روشن حسرت داران روز قیامت را "عالمان بى عمل " معرفى مى كند، در كتاب "محاسن " از امام باقر (علیه السلام ) آمده است :

ان اشد الناس حسرة یوم القیامة الذین وصفوا العدل ثم خالفوه ، و هو قول الله عزوجل ان تقول نفس یا حسرتا على ما فرطت فى جنب الله ؛ از همه مردم متأسف تر در روز قیامت كسانى هستند كه طریقه حق و عدالت را براى مردم توصیف كردند سپس خود به مخالفت برخاستند و این همان است كه خداوند متعال مى گوید: ان تقول نفس یا حسرتا على ما فرطت فى جنب الله .

1- سوره زمر آیه 56.

2- سوره زمر آیه 58.