معماری مساجد
معماری ایرانی، سرآمد معماری مساجد جهان
بی‌شك معماری اسلامی در مقطع خاصی مدیون معماری ایرانی اسلامی یا بهتر بگوییم معماری شیعه است. این‌كه هنرمندان ایرانی به چه اندازه در رونق دین از طریق معماری خاص خویش در ساخت مساجد تاثیر گذارده بودند، چیزی نیست كه تنها دركتاب‌های شیعی یافت شود بلكه امری است بدیهی كه در تمامی كتاب‌های هنری جهان اسلام و حتی غیر اسلامی به آن اشاره شده است.
تاثیرپذیری بسیاری از بناهای عظیم جهان اسلام همچون مسجد الحرام از هنر معماری شیعی، در ساخت مسجد نشان‌دهنده عمق بالای تاثیر‌گذاری این حوزه در هنر جهان اسلام است.
اكنون بسیاری معتقدند دست‌هایی نیز وجود دارد كه می‌خواهد این نگاه لطیف شیعی را از میان مساجد جهان اسلام بردارد. در این میان، اما آن كه اكنون مساجد كشورمان با داشتن پیشینه‌ای قطور در این زمینه چقدر تبلور هنر ایرانی اسلامی در ساخت مساجد هستند، بحثی دیگر است كه این روزها چندان اوضاع و احوال خوبی ندارند.
بر اساس گفته یكی از مسوولان امور مساجد كشورمان، با آن‌كه در حال حاضر تنها كمتر از 50هزار مسجد در ایران وجود دارد نیاز سنجی‌ها نشان می‌دهد كه باید بیش از 250 هزار مسجد در كشور احداث و بنا شود.
شاید بررسی این‌كه معماری مساجد ایرانی اكنون چقدر دارای آن هویتی هستند كه در چند سطر قبل‌تر به آن پرداخته شد ، موضوعی باشد كه توجه به آن بیش از هر چیز حائز اهمیت باشد.
در گزارش زیر ، در گفتگو با چند تن از معماران به وضعیت كنونی این موضوع پرداخته شده است.
این‌كه معماری نماد و ظاهر هویت و فرهنگ عصر خودش است بحثی كه در آن شكی نیست و از آن مهم‌تر این‌كه ایران ما با داشتن فرهنگی 7 هزار ساله در حال حاضر دارای آنچنان هویتی تاریخی است كه معماری لاجرم نمادی از آن باشد نیز قابل هضم است.
این امر در دوره بعد از اسلام و با روی كار آمدن دولت صفویه باعث خلق مساجدی شد كه جلوه‌گر و آیینه تمام نمایی از هنر ایرانی به شمار رفت. چرا مساجد كنونی ایران كمتر از شاهكارهای معماری این دوره بهره برده‌اند موضوعی است كه نگاه تیزبینانه‌ای را طلب می‌كند.
مهندس سید علیرضا قهاری، معمار و رئیس انجمن مفاخر معماری ایران در این خصوص عقیده دارد: معماری در ایران نمادی از فرهنگ است و به قول رهبر معظم انقلاب این روزها فرهنگ مظلوم واقع شده، پس با این اوصاف نمادهای فرهنگ نیز مظلوم هستند.
او می‌افزاید: به نظر من اما مظلوم‌ترین نماد معماری امروز ایران نیز مساجد هستند كه بیش از همه دچار بی‌مهری شده‌اند و اگر بخواهیم به دنبال پاسخی برای این مشكل باشیم، بهترین جواب این است كه اكنون كمترین توجه به معماری مساجد در ایران می‌شود.
این استاد دانشگاه می‌افزاید: نمادهای معماری مساجد درعصر ما بیانگر فرهنگ ما نیستند، ضمن این‌كه غنای فرهنگ گذشته را هم ندارند. بزرگ‌ترین افتخاری كه در ساخت مسجد می‌توانیم داشته باشیم، این است كه در صفویه و با ساخت مساجد مهمی مثل مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان كه در واقع با اصول‌ترین و با اسلوب‌ترین مسجد ایرانی در طراحی و معماری بخش‌های مهم یك مسجد همچون محراب مسجد یا گنبد است به ثمر نشسته است.
به عقیده او، مهم‌ترین مساله برای یافتن پاسخ پرسش این است كه بدانیم اكنون چه عاملی باعث می‌شود كه با آن كه همه چیز برای ساختن یك مسجد زیبا فراهم است، ولی مساجد آن‌طور كه بایسته و شایسته است ساخته نشوند.
دكتر حسین سلطان‌زاده، معمار و عضو هیات علمی دانشگاه در این خصوص می‌گوید: امروزه دسته‌ای از مساجد كشورمان مساجدی هستند كه به صورت مستقیم از الگو‌ها و فرم‌های سنتی تاثیر گرفته‌اند و شاید در نظر یك بیننده عادی، ابتدا این مساجد كاملا سنتی نیز به نظر برسند، اما نكته اصلی این كه چنین مساجدی تنها با الگو گیری ، اقتباس، تاثیرپذیری و حتی تقلید صرف از این آثار قدیمی ساخته شده‌اند و با آن كه این مساجد طبعا دارای این بار معنایی كه هویت‌گرا به شمار روند؛ اما نكته‌ای كه برخی متخصصان معماری در خصوص این مساجد مطرح می‌كنند، این است كه اینها هویت دوران معاصر خودشان را منتقل نمی‌كنند و در واقع خلاقیت معمارانه در آن كم است.
به عقیده او، هر كسی كه ادبیات معماری را چه آكادمیك و چه غیر آكادمیك بداند می‌تواند نقشه یكی از مساجد قدیمی را بگیرد و با كمی تغییر مسجدی دیگر بسازد، بی‌آن كه خلاقیتی بیشتر در این زمینه داشته باشد. به گفته وی، در كنار این مساجد تعدادی مسجد نیز در ایران ساخته شده‌اند كه از مفهوم سنت به صورت غیرمستقیم در آن استفاده شده است....
دكتر حسین سلطان‌زاده، معمار و عضو هیات علمی دانشگاه در این خصوص می‌گوید: امروزه دسته‌ای از مساجد كشورمان مساجدی هستند كه به صورت مستقیم از الگو‌ها و فرم‌های سنتی تاثیر گرفته‌اند و شاید در نظر یك بیننده عادی، ابتدا این مساجد كاملا سنتی نیز به نظر برسند، اما نكته اصلی این كه چنین مساجدی تنها با الگو گیری ، اقتباس، تاثیرپذیری و حتی تقلید صرف از این آثار قدیمی ساخته شده‌اند و با آن كه این مساجد طبعا دارای این بار معنایی كه هویت‌گرا به شمار روند؛ اما نكته‌ای كه برخی متخصصان معماری در خصوص این مساجد مطرح می‌كنند، این است كه اینها هویت دوران معاصر خودشان را منتقل نمی‌كنند و در واقع خلاقیت معمارانه در آن كم است.
به عقیده او، هر كسی كه ادبیات معماری را چه آكادمیك و چه غیر آكادمیك بداند می‌تواند نقشه یكی از مساجد قدیمی را بگیرد و با كمی تغییر مسجدی دیگر بسازد، بی‌آن كه خلاقیتی بیشتر در این زمینه داشته باشد. به گفته وی، در كنار این مساجد تعدادی مسجد نیز در ایران ساخته شده‌اند كه از مفهوم سنت به صورت غیرمستقیم در آن استفاده شده است.
به عقیده سلطان‌زاده این مساجد كه نمونه آن را در میدان هفت‌تیر و مسجد الجواد می‌توان مشاهده كرد و تعداد معدودی نیز در این حوزه به شمار می‌روند، خصوصیت مسجد ایرانی را به سادگی در خودشان منعكس نمی‌كنند و به عنوان مثال، اگر تابلویی در كنار آنها نباشد، براحتی نمی‌توان فهمید آنجا آیا مسجد است یا خیر.
او می‌افزاید: به عبارت دیگر ابداع معمارانه در این مساجد آنقدر زیاد است كه دیگر نمی‌توان گفت مسجد هستند و با آن كه آثار در خور توجهی از منظر معماری به شمار می‌روند؛ اما شاید نتوان به دیده یك مسجد به معنای ایده‌آل به آنان نگریست.
منبع: روزنامه جام جم شماره 2279
تنظیم برای تبیان: سمانه دولت آبادی
