تبیان، دستیار زندگی
بخش دوم گزارشی از کتاب فقه البیئة که تبیان آن را با اندکی تغییر و تلخیص، تقدیم محققان می نماید.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

بازخوانى كتاب فقه محيط زيست؛ قسمت دوم

مقاله «بازخوانى كتاب فقه محيط زيست»، گزارشی از كتاب «فقه البيئة» نوشته آية الله سيد محمد شيرازى است که به بررسی دیدگاه اسلام درباره لزوم حفظ محیط زیست پرداخته است. تبیان، این مقاله را با اندکی تغییر و تلخیص، در دو بخش، برای محققان و کنجکاوان آشنایی با مبانی اسلامی آماده کرده است که قسمت اول آن گذشت.

آلودگی محیط زیست

آلودگى، بحرانى جهانى

آلودگى در روزگار ما به يك بحران جهانى بزرگ تبديل شده و به منطقه و اقليم خاصى تعلق ندارد. مسأله آلودگى محيط زيست هر چند در آغاز، بحرانى منطقه اى و مشكل چند كشور به نظر مى رسيد، اما به سرعت گسترش يافت و به صورت مانعى در راه پيشرفت بشر در آمده و به يكى از معضلات و بحران هاى زندگى انسانى مبدل گشته است. بادها و امواج خروشان درياها و اقيانوس ها آلودگى و عوامل آن را به جاى جاى قاره ها برده و در واقع سراسر گيتى را دستخوش آلودگى ساخته اند»(1).

مؤلف با اشاره به برخى از عوامل آلاينده محيط زيست در قرن معاصر، جنگ عراق عليه كويت، جنگ آمريكا عليه عراق، انفجار در نيروگاه هسته اى «چرنوبيل»(2) و حمله اتمى آمريكا به دو شهر «هيروشيما» و «ناكازاكى» ژاپن را از جمله آن ها دانسته است.

[وجوب همکاری جهانی برای حل معضل]

با توجه به آيات و روايات، حال كه بحران آلودگى، جهانى است؛ برای برطرف كردن مفاسد و خطرهايى كه جوامع انسانى را تهديد مى كند، انسان ها در كره زمين بايد دست همكارى به يكديگر بدهند. اسلام در اين باره موضعى صريح و شفاف دارد.

خداوند مى فرمايد: (تَعاوَنوا عَلَى البِرِّ والتَّقوى وَلا تَعاوَنُوا عَلَى الإثمِ والعُدوانِ)»(3). «در نيكو كارى و پرهيزگارى با يكديگر همكارى كنيد و در گناه و تعدى دستيار هم نشويد.»

حضرت امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد: إنَّ الله في عَونِ العَبدِ مادامَ العَبدُ فى عونِ أَخيهِ(4)؛ تا زمانى كه انسان در راه يارى و امداد رسانى به برادرش باشد خداوند او را يارى خواهد كرد».

بر پايه اين حديث، يارى رسانى و كمك به ديگران، مخصوص مؤمنان و مسلمانان نيست؛ زيرا كاربرد واژه «عبد» در سخن امام صادق عليه السلام، همه انسان ها اعم از مؤمن و كافر را در بر مي گيرد؛ از اين رو تعاون و همكارى انسان ها با يكديگر به منظور برطرف كردن مفاسد و خطرهايى كه جوامع انسانى را تهديد مى كند، مختصّ گروه خاصى نيست و همه انسان ها، حتى كافران و معاندان با رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم را نيز شامل مى شود.

برای برطرف كردن مفاسد و خطرهايى كه جوامع انسانى را تهديد مى كند، انسان ها در كره زمين بايد دست همكارى به يكديگر بدهند. اسلام در اين باره موضعى صريح و شفاف دارد.

نمونه اين يارى رسانى و عاطفه انسانى را مى توان در سيره پيشوايان اسلام و معصومان به خوبى مشاهده كرد. پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله وسلم، مشركان مكه را در جنگ بدر آب دادند(5) و پيش از فتح مكه، اموالى را به كافران مكه كه با ايشان در حال جنگ بودند، بخشيدند(6).

حضرت امير مؤمنان عليه السلام نيز در حال جنگ، آب را بر مردم بصره نبست و سيد شهيدان، حضرت امام حسين عليه السلام، حرّ و سپاهش را كه براى جنگ با ايشان گسيل شده بودند و حتى اسبان و شترانشان را سيراب ساخت(7)

در روايتى از پيامبر خدا صلى الله عليه وآله وسلم در اين باره، آمده است که «براى سيراب كردنِ هر انسانِ تشنه پاداشى است(8)».

مؤلف ارجمند به يكى از مهم ترين مبانى اسلام درباره محيط زيست اشاره كرده است که عبارت است از: احترام به كرامت انسانى و جايگاه والاى اين مخلوق شگفت انگيز الهى و لزوم مراعات اصول انسانيت در برخورد با همه انسان ها.

آلودگى هوا
آلودگی محیط زیست

حيات آدميان و حيوانات به هواى پاك وابسته است و ساز و كارهاى درون بدن انسان با آن تنظيم مى گردد. هر قدر، هوا پاك تر و لطيف تر باشد، تندرستى و سلامت جسمى و شادابى و نشاط روحى انسان افزون تر خواهد بود. هواى پاكيزه، كسالت، خستگى و افسردگى را مى زدايد و در ژرفاى وجود آدمى تازگى و طراوت مى آفريند.

حضرت امام صادق عليه السلام فرمود: «اى مفضّل!... بايد از اين نسيم كه آن را هوا ناميده اند و سودمندى ها و مصلحت هاى نهفته در آن، آگاه باشى و بدانى كه حيات را بيرون از وجود آدمى، در بدن انسان مى دمد و در روحيه و رفتار او اثر مى گذارد(9)».

در آيات قرآن و سخنان معصومان عليهم السلام، اصول و قواعد و كلياتى آمده است كه مسأله آلودگى هوا از مصاديق آن به شمار مى آيد.

خداوند مى فرمايد: (وَلا تُفسدوا فى الأرضِ بعدَ إصلاحِها)(10)؛ «در زمين پس از اصلاح آن فساد مكنيد».

(و لا تُلقوا بأيدكُم إلى التَّهلُكَةِ)(11)؛ «خود را با دستان خود به هلاكت نيفكنيد».

مؤلف ارجمند، از دو آيه ياد شده استفاده بسيار جالب، مناسب و به هنگامى كرده است؛ زيرا بشر با آلوده ساختن هوا با دست خود گور خود را مى كند، زمين و طبيعت زيبا و دل انگيز آن را به فساد و تباهى مى كشاند و به پيامدهاى زيست محيطى اعمال جنون آميز خود نمى انديشد.

(و من يُبَّدل نِعمةَ الله مِن بعدِ ما جائتهُ فَإنَّ الله شديدُ العِقابِ)(12)؛ «هر كس نعمت خدا را كه براى او آمده و در اختيار او گذاشته شده (از روى ناسپاسى) به نقمت مبدل سازد، خدا سخت كيفر كننده است».

(ألَم تَرَ إلى الَّذينَ بَدَّلوا نِعمَةَ الله كُفراً وَ أَحَلّوا قَومَهم دارَ البَوارِ)(13)؛ «و آيا به كسانى كه شكر نعمت خدا را به كفران تبديل كردند و قوم خود را به سراى هلاكت آوردند، ننگريستى؟».

حضرت امام صادق عليه السلام به نقل از پدران خود از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم، از مسموم كردن سرزمين (محيط زيست) مشركان نهى فرموده است(14).

فقهاى اماميه در كتاب هاى فقهى خود، از آلوده كردنِ هوا به وسيله دباغى و پس مانده هاى ديگر منابع آلاينده منع كرده اند. اين فتوا جايز نبودن آلوده كردن محيط زيست را تأييد مى كند(15).

آلودگى آب ها

مؤلف پس از ذکر تفصيل اقسام مختلف آلودگى آب ها، به سهم نفت در آلودگى درياها و ديگر آلاينده هاى آب اشاره کرده و از راه هاى پيشگيرى و مبارزه با آن ها سخن گفته است و به نقش رژيم صهيونيستى اشاره نموده است (16).

بر اساس روايات متعدد، نبايد آب ها را آلوده ساخت. از جمله این که از على عليه السلام روايت شده كه نبايد در آب هاى جارى ادرار كرد؛ زیرا در آن، زيست كنندگانى وجود دارند. همچنین از آلوده كردن سواحل، رودها و چاه ها نهى شده است. بر پايه برخی روایات، بايد ميان چاه هاى آب و چاه هاى توالت فاصله باشد تا آب هاى چاه ها آلوده نگردد(17) و....

آلودگى خاك

خاك عنصرى است كه نزد بسيارى از انسان ها، بى ارزش جلوه مى كند؛ چه آن كه بى هيچ زحمت و منّتى در اختيار انسان قرار مى گيرد. اما حقيقت این است که خاك، عنصرى گران قيمت است و صد افسوس كه در هر سال، ميلياردها تن خاك حاصلخيز در جهان، به سبب فرسايش از چرخه انتقاع خارج مى گردد.

قرآن كريم با تعبيرهاى مختلف اهميت و ارزش خاك را به انسان مى شناساند. مؤلف  كوشيده است با ذكر گروهى از آيات و روايات اهميت خاك را بنماياند و ارزش و سودمندى هاى آن را از نگاه قرآن و روايات تبيين كرده و به مسئوليت انسان در برابر حفاظت از آن توجه دهد. (18)

آلودگی محیط زیست

حرمت آلوده كردنِ درياها

آلوده كردنِ درياها را از مصاديق «فساد در زمين»؛ «تبديل نعمت هاى الهى به نقمت» و «كفران نعمت خداوندى» است و در زمره گناهان به شمار می آید. از جمله مسائلی که سهم عظيمی در آلودگى آب درياها دارند، نشت نفت از كشتى هاى نفت كش و تخريب چاه هاى نفت به واسطه جنگها است(19).

آلودگى غذا و دارو

بخش هايى از كتاب به آلودگى غذا و داروهاى مورد مصرف مردم جهان اشاره دارد. مؤلف ارجمند، اين دو نوع آلودگى را تبيين و راه هاى مبارزه با آن را طرح كرده است(20).

نتيجه

خداوند متعال طبيعت را در بهترين نظام ممكن آفريد و عناصر آن را به گونه اى سامان بخشيد كه نيازهاى گياهان، حيوانات و آدميان را برآورد.

اسلام همواره از عظمت و ارزش اين نظام سخن به ميان آورده و كوشيده است که آدميان را متنبه کند تا ارزش آن را دريابند، در حفاظت از آن تلاش كنند و در پى تخريب و ويرانگرى آن بر نيايند كه گناهى بزرگ و جرمى سترگ است و به تعبير قرآن «فساد در زمين» است و كسى كه به چنين عملى دست يازد «مفسد فى الارض» بوده و كيفرى دردناك در انتظار اوست.

از اين رو همه آدميان براى نجات كره زمين؛ اين تنها كره قابل سكنى مى بايد دامن همت به كمر زده و با احترام كامل به نظم شگفت آور و دل انگيز طبيعت در حفظ آن بكوشند و آن را در آستانه منافع زود گذر شخصى و گروهى، به قربانگاه نبرند. همچنین از هر گونه اسراف و تبذير در آب و خاك و ديگر مواهب طبيعى بپرهيزند و تا مى توانند از پديد آمدن جنگ بهراسند كه به حق، خانمان سوز و ويرانگر است. جنگ ها از سويى نسل بشر را به نابودى مى كشانند و از طرفى طبيعت را آلوده مى سازند.


نویسنده: سيدعلى حسينى، مدير مسؤول مجله فرهنگ جهاد

تخلیص و فرآوری تبیان: رهنما، گروه حوزه علمیه تبیان

منبع: shirazi.ir


[1]. فقه البيئة، ص46.

[2]. «چرنوبيل» روستائى است كه در سه كيلومترى «بربات» و در 150 كيلومترى «كى يِف» سومين شهر بزرگ روسيه، قرار دارد. در اين روستا چهار نيروگاه هسته اى مشغول به كار بود. در روز 25 آوريل 1986 ميلادى به دليل از كار افتادن دستگاه خنك كننده فاجعه آغاز گرديد. هسته هاى درونِ محفظه شكافته شدند؛ دماى نيروگاه به سرعت افزايش يافت و به پنج هزار فارنهايت رسيد. در اين زمان آب هاى باقى مانده در دستگاه و لوله ها به بخار تبديل شد و كنش متقابل بخار و توده هاى گرافيت كه لوله هاى فشار بالا را در ميان گرفته بود گازهايى انفجار زا به وجود آورد كه در نتيجه گرافيت هاى موجود شعله ور شد و مركز فعاليت هاى نيروگاه را منفجر كرد. با شكافته شدنِ هسته و گرم شدنِ اورانيوم، گاز، دود و ذرات انتشار يافته فضاى منطقه را پوشاند و مساحت غبار اتمى متصاعده شده بيش از صد مايل طول و سى مايل عرض داشت. فقه البيئة، ص45 و 46.

[3]. مائده/2.

[4]. مستدرك الوسايل، ج13 ص429 ح14526؛ اصول كافى، ج2 ص3.

[5]. ر.ك: «وَلِأوَّل مَرَّة فى تاريخ العالم» و «اسلوب حكومة الرسول و الامام على عليه السلام» و «لِماذا تَأَخَّرَ المسلمون»؛ به قلم مؤلف.

[6]. همان.

[7]. تاريخ طبرى، ج6 ص336.

[8]. بحار الانوار، ج74 ص370؛ جامع الاخبار ص39.

[9]. «وَحَسبُكَ بهذا النَّسيمِ المُسمّى هواءٌ و ما فيهِ منَ المصالحِ فَإنّه حياةٌ هذه الأبدانِ....» بحار الانوار، ج3 ص219.

[10]. اعراف/56.

[11]. بقره/ 195.

[12]. بقره / 211.

[13]. ابراهيم / 28.

[14]. كافى، ج5 ص38. «نهى رسول الله(صلى الله عليه وآله وسلم) أن يُلقَى السَّمُّ في بلادِ المشركين.

[15]. ر.ك: موسوعه فقهى مؤلف، كتاب احياء الموات.

[16]. فقه البيئة، ص98-62.

[17]. فقه البيئة، ص98 ـ94؛ فرهنگ جهاد، ويژه نامه آب، شماره 7 و 8.

[18]. فقه البيئة، ص 106 ـ 99.

[19]. فقه البيئة، ص131 ـ 117.

[20]. فقه البيئة، ص168 ـ 152.