دست در جیب تاریخ
سكه‌شناسی شاخه‌ای از باستان‌شناسی است که گذشته یك ملت را پیش روی ما می آورد. با این حساب عجیب نیست اگر با مرور روند پیدایش سکه ها، دنبال ردپای تاریخ در عصرهای گذشته بگردیم.
بعد از هزاران سال معامله پایاپای که جنس می‌دادند و جنس می‌گرفتند و بعد از اینکه مدت‌ها از نمک، پوست لاک‌پشت، دندان نهنگ، سنگ، فلز، صدف، مروارید، مرجان و هر چیز باارزش دیگر به عنوان پول استفاده شد، مردم لیدی، همسایه قدیمی مادها در غرب ایران باستان، اولین کسانی بودند که به فکر ضرب سکه افتادند. سکه هایی که نظام داد و ستد مردم را تغییر دادند و بعد از مدتی با ازدواج دختر پادشاه لیدی با پسر شاه ماد و برقراری پیوند دوستی بین این دو ملت، کم کم به ایران هم راه پیدا کردند. در ابتدا سکه‌های طلای لیدی در سرزمین ماد رایج شد اما بعدها داریوش اولین سکه ایرانی را ضرب کرد و نام آن را «دریک»گذاشت. با اختراع سکه مشاغل دولتی زیادی در ایران قدیم به وجود آمد و پس از آن، کلمات و اصطلاحات زیادی به زبان‌های ایرانی سرازیر شد.
برای دیدن سکه‌های ایران قدیم می توانید به موزه سکه بانک سپه، موزه ملی ملک، موزه تماشاگه پول، موزه سکه گنجعلی‌خان کرمان، موزه ملی ایران (بخش دوران اسلامی) و... سری بزنید و تاریخ نانوشته ایران را بر این سکه ها ببینید.
بد نیست بدانید که...
- سکه در قدیم به 2 روش ساخته می‌شد؛ یا با ریختن فلز مذاب در یک قالب (قالب‌ریزی) و یا با كوبیدن چکشی که نقش خاصی رویش حک شده بود، بر تکه‌ای فلز. به روش اول قالب‌ریزی و به روش دوم، ضرب چکشی سکه می‌گویند.
- اولین سکه‌ها از جنس طلا (= دینار)، نقره (= درهم) و مس ساخته شدند.
- شکل همه سکه‌ها گرد نیست؛ بعضی سکه‌های ایران قدیم چندگوش‌اند، بعضی دیگر نیز میله‌ای و به شکل یک میخ یا سنجاق کوچک.
- بزرگ‌ترین سکه جهان در موزه بریتانیا قرار دارد و نوشته‌های روی آن به خط و زبان فارسی است.
مروری بر سکه‌های ایران
این هم نمونه ای از سکه های چکشی که البته ضراب ناشی و تازه‌کار آن، طرح را کج کوبیده است!
سکه نقره (= درهم) بهرام پنجم ساسانی، از محبوب‌ترین شاهان ایران باستان، مشهور به بهرام گور:
بعد از اسلام تا 200سال همچنان از سکه‌های ساسانی استفاده می‌شد با این تفاوت که گاهی در کنار سکه ساسانی عبارتی به عربی اضافه می‌کردند. در تصویر پشت و روی یک سکه نقره ساسانی (= درهم) زمان خسروپرویز را می بینید که در وسط، تصویر او و نامش به خط پهلوی دیده می‌شود و در حاشیه سکه در زمان زیاد بن ابی سفیان به خط عربی نوشته «بسم‌الله، ربی» اضافه شده است:
سکه‌ها معمولا به نام شاهانی که دستور ضرب آنها را می‌دادند، مشهور می‌شدند. مثلا به سکه طلای شاه عباس صفوی و شاهان صفوی بعد از او عباسی می‌گفتند. به سکه طلای اشرف افغان، اشرفی و به سکه طلای نادرشاه، نادری گفته می‌شد. در این تصویر پشت و روی سکه عباسی شاه طهماسب دوم صفوی ضرب لاهیجان گیلان را می بینید.شاید بد نباشد که بدانید برخلاف دوران هخامنشی، در زمان صفوی سکه طلا در استان‌ها هم ضرب می‌شد و جالب تر آنکه روی سکه‌های ایرانی شعر هم دیده می‌شود؛
پشت و روی سکه طلای فتحعلی‌شاه قاجار، ضرب لاهیجان گیلان.
سکه طلای زمان احمدشاه قاجار، ضرب سال1334 هجری قمری که به عنوان نشان آویز به کار رفته.
سکه‌ها هم خانه دارند! به جایی که در آن سکه ضرب می‌کنند، ضربخانه، ضرابخانه یا دارالضرب می‌گویند. اینجا ضرابخانه گنجعلی‌خان کرمان است که تبدیل به موزه سکه شده است.
اشتباه نکنید این سکه نیست. یک پلاک یا نشان طلای هخامنشی با نقش شیر بالدار است. در مطالعات تاریخی، مدال‌ها و نشان‌ها زیرمجموعه سکه‌ها هستند.
هیأت امنای دولت قاجار در حال نظارت بر تعیین عیار و وزن سکه‌های ضرابخانه در تكیه دولت (1311هجری قمری). کارکنان ضرابخانه دولتی لقب‌های خاص خودشان را داشتند. مثلا امین دارالضرب لقب رئیس ضربخانه بود که امین دولت و امانتدار بیت‌المال بود. سکاک به معنی سکه‌زن و معیرالممالک لقب کسی بود که بر کار محک زدن و تعیین عیار سکه‌ها نظارت می‌کرد.
پشت و روی سکه 5 شاهی شاه سلطان حسین صفوی ضرب تبریز. یک طرف آن نوشته شده: ضرب بنده‌شاه‌ولایت، حسین.
سکه طلای کانیشکا پادشاه کوشانی. کانیشکا بزرگ‌ترین پادشاه کوشانی بود. او از آن ایرانی‌های اصیلی بود که بعد از حمله اسکندر به ایران و گسترش فرهنگ یونانی، در زنده‌شدن دوباره هویت و فرهنگ ایرانی در نیمه شرقی ایران باستان نقش مهمی داشت.
سکه اردشیر بابکان - مؤسس سلسله ساسانی - که روی آن کتیبه‌ای به خط پهلوی به چشم می‌خورد. طبقه‌بندی تاج و چهره شاهان ساسانی از روی تصویر سکه‌ها و با مقایسه سنگ‌نگاره‌ها انجام شده است زیرا تقریبا از همه شاهان سکه‌هایی با تصویر نیمرخ یا تمام‌رخ وجود دارد اما فقط از بعضی شاهان، کتیبه و سنگ‌نگاره به جا مانده.
سکه دریک داریوش؛ اولین سکه ایرانی و از اولین سکه‌های جهان که کمانداری هخامنشی را در حال پرتاب تیر نشان می‌دهد. مرد كماندار کلاه پارسی به سر گذاشته، با دست چپ کمان را گرفته و با دست راست زه کمان را می‌کشد.
بعضی‌ها می‌گویند دریک از نام داریوش (دارا) آمده، اما بعضی‌ها هم معتقدند که دریک یا زریک از زر (= طلا) می‌آید و به معنی زرین یا طلایی است. برای دیدن دریک از بخش سکه موزه ملی ملک دیدن کنید. داریوش سکه طلا را فقط در پایتخت ضرب می‌کرد و به استان‌ها (= ساتراپی‌ها) فقط اجازه ضرب سکه نقره داده بود.
پشت و روی سکه نقره بلاش سوم اشکانی. اشکانیان در ابتدا خود را به ظاهر، دوستدار فرهنگ یونانی نشان می‌دادند و روی سکه‌هایشان مثل جانشینان اسکندر به خط و زبان یونانی می‌نوشتند اما تا قدرت کافی به دست آوردند، به حکومت جانشینان اسکندر در نیمه غربی ایران باستان پایان دادند و خط و زبان ایرانی (پهلوی اشکانی) را جایگزین کردند.
گروه گردشگری تبیان- الهام مرادی
منبع: همشهری
