صحن انقلاب
صحن انقلاب اسلامی، همان صحن عتیق یا كهنه معروف است كه از قدیمیترین و با شكوهترین صحنهای اماكن متبركه
آستان قدس رضوی به شمار میرود و در شمال حرم مطهر قرار دارد. ضلع جنوبی آن از طریق كفشداریهای شماره 1، 2، 3، 4 و 5 به شش رواق دار الولایه، دار الشرف، دار الشكر، توحید خانه، گنبد الله وردیخان و دار الضیافه راه دارد. ضلعهای غربی، شمالی و شرقی آن به ترتیب به بستهای شیخ طوسی، شیخ طبرسی و شیخ حر عاملی ارتباط دارند.
این بنای وسیع، حدود 6740 متر مربع مساحت دارد. در ضلع جنوبی صحن انقلاب اسلامی، مقابل ضریح مطهر، پنجره بزرگی معروف به پنجره فولاد جای دارد كه بسیاری از زائران در این محل به زیارت و كسب فیض میپردازند. علاوه بر آن، بیماران نیز با توسل به امام (علیه السلام) در این محل دخیل میبندند و حاجت میگیرند و شفا مییابند. سردابی كه مدفن شیخ حر عاملی است، در ضلع شمالی صحن و مقبره مرحوم شیخ مجتبی قزوینی در ضلع غربی آن جای دارد.
این بنا از نظر نقشه ساختمانی در زمره بناهای چهار ایوان است؛ ایوان طلای نادری در جنوب، ایوان عباسی در شمال، ایوان ساعت در ضلع غربی و ایوان نقاره خانه در شرق صحن كه به قرینه یكدیگر ساخته شدهاند. ایوانهای بزرگ بهجز ایوان طلا، محل راههای ورود و خروج به صحن است و علاوه بر این، در دو طرف هر ایوان نیز دو گذرگاه كوچك جهت تردد زائران وجود دارد.
صحن انقلاب دو بانی دارد و در دو زمان مختلف ساخته شده است. بر اساس شواهد تاریخی، ابتدا نیمة جنوبی صحن و ایوان طلای آن را امیر علیشیر نوایی، وزیر دانشمند سلطان حسین بایقرا، در سال 875 هـ.ق احداث كرد. نیمه شمالی صحن و ایوان عباسی و دو ضلع شرقی و غربی بنا در عهد صفویه به اهتمام شاه عباس صفوی به قرینه یكدیگر ساخته شد.
كتیبه موجود در پیشانی ایوان طلا به خط محمد رضا امامی، تاریخ احداث بنا را در بردارد. صاحب تاریخ عالم آرای عباسی كه معاصر شاه عباس بوده، نوشته است: «شاه عباس كه در سال 1021 هـ.ق به قصد زیارت به مشهد مشرف شد، اقدام به احداث نیمه شمالی و تكمیل بنا نمود و با كاشیهای معرق و نفیس بیاراست». پس از آن در سال 1095 هـ.ق شاه عباس دوم مجدداً صحن را بهطور كامل تعمیر كرد. تاریخ تعمیر بنا و نام او بر كاشی نفیس، در پیشانی ایوان شمالی صحن (ایوان عباسی) دیده میشود كه در پایان آن نوشته شده: «كتبه محمدرضا الامامی سنه 1095 هـ.ق».
گفتنی است كه پس از انقلاب اسلامی، سردرها و ایوانهای بزرگ صحن مرمت یافته و سنگ كف صحن نیز تعویض شد.
ایوانهای رفیع صحن انقلاب
ایوان جنوبی، ایوان غربی، ایوان شمالی، ایوان شرقی، سقاخانه نادری، نقاره خانه، مقبره ها، ساعت بزرگ صحن انقلاب
قدیمیترین ایوان صحن انقلاب است كه در وسط ضلع جنوبی آن جای دارد. این ایوان ابتدا در عهد شاه طهماسب صفوی طلاكاری شد. پس از آن در سال 1145 هـ.ق نادرشاه افشار آن را دوباره طلاكاری كرد كه از آن پس به ایوان نادری معروف شد. این ایوان با شكوه، یكی از زیباترین طرحهای معماری ایرانی است كه مقرنسهای انبوه طلا بر زیبایی و شكوه آن افزوده است.
هر یك از ایوانهای غربی، شمالی و شرقی صحن انقلاب، دارای سر در مرتفع خارجی هستند كه سر در خارجی آن مشرف به بستهاست. ایوان غربی كه «باب طوس» نامیده میشود، در ضلع غربی صحن انقلاب، مقابل بست شیخ طوسی قرار دارد. این بنای تاریخی مربوط به عهد صفویه است. در پیشانی ایوان، كتیبهای به خط ثلث بر زمینهای لاجوردی «آیت الكرسی» را به خطاطی محمد حسین مشهدی در بردارد. در حاشیه سر در ایوان نیز سوره «هل اتی» به خط محمد حسین مشهدی مكتوب است. در شمال و جنوب سر در، دو ترنج، نام معمارباشی و كاشیپز را در بردارد و در زیر ترنجها نوشته شده:
ای دل غلام شاه جهان باش و شاد باش * پیوسته در حمایت لطف اله باش
قبر امام هشتم و سلطان دین رضا * از جان ببوس و بر در این بارگاه باش
درون ایوان، حدیثی از بخاری و مسلم به خط علیرضا عباسی مكتوب است.
این ایوان رفیع كه «باب طبرسی» نامیده میشود، در ضلع شمالی صحن انقلاب واقع شده و سر در خارجی آن مشرف به بست شیخ طبرسی است. این ایوان از شاهكارهای كم نظیر كاشیكاری و دارای كتیبههایی است. از جمله، در صفه محرابی شكل وسط ایوان، صلوات بر حضرت رسول و ائمه طاهرین (علیهم السلام) كتابت شده و نام خطاط و تاریخ آن در پایان كتیبه مكتوب است: «كتبه محمد رضا الامامی اصفهانی سنه تسع و خمسین بعد الالف 1059».
در كتیبه پیشانی صفه درون ایوان نوشته شده است:
«به رسم حق شناسی از مبارزات حق طلبانه ملت مسلمان ایران به رهبری حضرت آیت الله امام خمینی متع الله المسلمین ببقائه و یادبود شهدا و مصدومین در این مكان شریف، اینجا به صحن انقلاب نامگذاری شد. رجب المرجب 1399».
و كتیبه دیگر آن، گویای مرمت ایوان در عصر شاه عباس دوم است. در دو ضلع شرقی و غربی درون ایوان عباسی نیز دعای نادعلی مرقوم شد. سوره مباركه جمعه در حاشیه ایوان به خط ثلث و رنگ سفید، به خطاطی محمد حسین مشهدی و تاریخ 1262 هـ.ق دیده میشود.
ایوان ضلع شرقی صحن انقلاب، «باب حر عاملی» نامیده میشود و سر در خارجی ایوان، مشرف به بست شیخ حر عاملی است. این ایوان از بناهای با شكوه عصر عباسی است كه مانند ایوان غربی و به قرینه آن ساخته شده است. در پیشانی ایوان به خط ثلث جلی، آیه مباركه نور و در دور سردر آن از درون صحن، سوره «مزمل» كتیبه شده است. نام خطاط آن، محمد حسین الشهید المشهدی و تاریخ 1261 در پایان كتیبه دیده میشود. بر حاشیه داخلی ایوان دور تا دور، روایتی از صاحب تفسیر كشاف از قول پیامبر (صلی الله علیه و آله) در مورد آیه شریفه «قل لا أسألكم علیه اجراً الا المودة فی القربی» مكتوب است.
حدیثی از امام صادق (علیه السلام) نیز در مورد حضرت امام رضا (علیه السلام)، زینت بخش درون ایوان است. در اطراف سر در خارجی ایوان به سمت بست، در كتیبهای صلوات بر چهارده معصوم (علیهم السلام) نوشته شده و حدیثی از پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز بر چهارچوب در مكتوب است و همچنین احادیث دیگری از پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) و نیز علی بن مهزیار در این سر در كتیبه شده است.
در ضلع شمالی صحن انقلاب، یكی از ورودیهای دانشگاه علوم اسلامی رضوی (مدرسه میرزا جعفر سابق) و مقبره شیخ حر عاملی واقع شده است. از مهمترین آثار تاریخی در صحن انقلاب، سقاخانه نادری و نقارهخانه است.
این بنای تاریخی در وسط صحن انقلاب جای دارد و به سقاخانه اسماعیل طلایی معروف است. به روایت تاریخ، این سقاخانه بین سالهای 1144 تا 1145 هـ.ق ساخته شد. سنگاب یك پارچه آن، از سنگ مرمر اعلا با ظرفیت سه كر آب به دستور نادر شاه افشار از هرات به مشهد آورده شد و شخصی به نام اسماعیل خان بر فراز سنگاب، پوششی هشت ضلعی و سقفی گنبدی شكل ساخت و آن را طلاكاری كرد. سقف گنبدی شكل سقاخانه، بر روی پایههایی از سنگ مرمر كندهكاری و كاشی قرار دارد و سطح آن از بالای كاشی پایهها، با خشتهای مطلا تزیین شده است. درون سقاخانه، زیر پوشش آن دور تا دور مزین به اسماءالله است. سقاخانه نادری در سال 1345 هـ.ش مرمت شد.
یكی از آثار بسیار زیبا و تاریخی صحن انقلاب، ساختمان نقاره خانه است. این بنا روی ایوان شرقی صحن قرار دارد. نقارهنوازی در آستان قدس رضوی، از اواسط قرن نهم شروع شد. در سال 860 هـ.ق كه میرزا ابوالقاسم بابر، نوه گوهرشاد از هرات به مشهد آمد، دستور داد در باغ حرم نقاره بزنند. از آن به بعد تاكنون در ادوار مختلف نقارهنوازی ادامه دارد. در كتاب مهمان نامه بخارا، مربوط به قرن نهم و دهم هجری، به نقارهزنی در این عصر اشاره شده است.
در تاریخ عالم آرای عباسی نیز به نقارهزنی در عهد صفویه اشاره شده است. بر اساس این كتاب، نقارهزنی از آن زمان ادامه داشته و این خدمت جزء رسمهای معمول آستان قدس رضوی بوده است. نقارهخانه حضرت تنها یك بار از سال 1312 هـ.ق تا سال 1320 به دستور رضاخان تعطیل شد.
در طول سال، به غیر از دو ماه محرم و صفر و ایام سوگواری، شبانهروز دو بار نوبتچیان رسمی آستان قدس نقاره میزنند. زمان نقارهنوازی دقایقی پیش از طلوع و غروب آفتاب است كه طبل و كرنا با آهنگی خاص نواخته میشود و با نواختن آخرین ضربت، طلوع و غروب خورشید را اعلام میكنند. علاوه بر این، در عیدهای مذهبی و میلاد معصومان (علیهم السلام)، نقاره شادمانی نواخته میشود و همچنین هنگام بروز كراماتی از حضرت نیز نقاره شكوه و عظمت دربار رضوی به صدا در میآید.
مقبره شیخ حر عاملی، در ضلع شمالی صحن انقلاب.
آرامگاه مرحوم شیخ حسنعلی اصفهانی، معروف به نخودكی در ضلع شمالی صحن انقلاب، جنب ایوان عباسی.
مقبره شیخ مجتبی قزوینی، در زاویه جنوب غربی صحن انقلاب، در شبستان مجاور رواق دار الاجابه.
این ساعت كه به ساعت معاون معروف است، در سر در ایوان غربی صحن انقلاب، بهجای ساعت بزرگ و قدیمی صحن آزادی نصب شده و بهنسبت وزن كمتری دارد.
بر اساس شواهد موجود، مرحوم عبدالحسن معاون، ساعت قدیمی را در تاریخ 22/11/1333 (بیش از 50 سال قبل) از هامبورگ آلمان خریداری كرد و به مشهد آورد. در روز 8/12/1333 طی تشریفاتی، لوازم و وسایل آن را باز و به اطاق سر در صحن كهنه انتقال داد. این ساعت قدیمی در فروردین ماه سال 1334 بهوسیله محمد حسین صالحی، ساعتساز آستانه، در محل كنونی نصب شد. تاریخ مكتوب بر بدنه ساعت، سال 1954 م را نشان میدهد.
نحوه كار ساعت صحن انقلاب
این ساعت به صورت سه سیستم مجزا طراحی شده است:
1ـ دستگاه كوك ساعت
2ـ دستگاه زنگ ربع زن
3ـ دستگاه زنگ ساعت زن با آهنگی دیگر كه به وسیله سیم بكسل كوك میشود.
ساعت با الكترو موتور به صورت خودكار روزی دوبار كوك میشود. طول سیم بكسلهای كوك ساعت، 140 متر است و در زمان خاموشی برق، تا 24 ساعت بهطور خودكار كوك دارد.
سیستم كوك ساعت بهگونهای است كه در هنگام خاموشی ممتد، میتوان آن را بهوسیله هندل دستی كوك كرد.
منبع: در حریم ملکوت / سایت آستان قدس رضوی
تنظیم برای تبیان: سمانه دولت آبادی