صحن آزادی
صحن آزادی در شرق حرم مطهر و پایین پای مبارك قرار دارد. از غرب به رواق‌‌های دارالضیافه، دارالسعاده و دارالسرور، از شمال به بست شیخ حر عاملی، از جنوب به رواق امام خمینی (قدس سره) و از شرق به خیابان نواب صفوی محدود و ابعاد آن 81*51 متر است.
صحن آزادی از بناهای زمان فتحعلی شاه قاجار است. احداث بنا در سال 1233 هـ.ق آغاز شد و تصدی آن را تولیت وقت، حاج میرزا موسی خان رشتی به عهده گرفت. كاشی‌كاری صحن، در زمان سلطنت محمد شاه قاجار انجام شد. سبك معماری و شیوة بنای صحن آزادی، به بنای صحن انقلاب شباهت دارد و تقریباً تقلیدی از آن است. این بنا نیز به شیوه معماری اسلامی، به صورت حجیم‌سازی و دارای چهار ایوان با شكوه و به قرینه یكدیگر است.
آنچه در این صحن مورد توجه و از اماکن حرم جلب نظر میکند عبارتند از :
ایوان غربی یا ایوان طلا ، ایوان شمالی ، ایوان جنوبی ، ایوان شرقی ، ساعت بزرگ و قدیمی صحن آزادی
این ایوان كه به «باب السعاده» نامگذاری شده، متصل به رواق دار السعاده است و دارای ابعادی به طول 15 متر، عرض 7 متر و ارتفاع 20 متر است.
این ایوان در سال 1282 هـ.ق در زمان ناصر الدین شاه قاجار توسط عضدالملك قزوینی، متولی آستانه به طلا آراسته شد. در كتیبه طلای ایوان 28 بیت نوشته شده است. قصیده‌ای از منشآت سرخوش به خط نستعلیق برجسته، دور ایوان كتیبه شده و حاكی از مرمت و طلاكاری ایوان و نام متصدیان و ماده تاریخ آن (1278 هـ.ق) است.
این ایوان كه به «باب الحكمه» نامگذاری شده، در ضلع شمالی صحن آزادی و در كنار رواق دار الحكمه قرار دارد. بر حاشیه سر در داخلی ایوان، كتیبه‌ای به خط ثلث و رنگ سفید، سوره مباركه «انا ارسلنا نوحاً الی قومه» و در پایان نام خطاط را در بردارد. در تاریخ كتیبه چنین دیده می‌شود: «كتبه رجبعلی خادم 1295». كتیبه پیشانی ایوان، گویای تزیین ایوان در دوران سلطنت ناصر الدین شاه و تولیت میرزا سعید خان، به خط احمد بن مشهدی و تاریخ 1295 هـ.ق است.
سردر خارجی ایوان شمالی نیز دارای تزیینات و كتیبه است. سوره مباركه فجر در این سر در، به خط محمد حسن رضوان در تاریخ 1378 كتابت شده است.
این ایوان كه به قرینه ایوان‌‌های دیگر ساخته شده، چهار صفه كوچك دارد و بالای هر صفه غرفه‌ای دارد. رواق امام خمینی (قدس سره) در جنوب این ایوان به صورت دو طبقه در حال ساخت است. دیواره ایوان تا زیر سقف مقرنس با كاشی‌‌های نفیس و الوان آراسته شده و سوره‌‌های چهارگانه در زیر غرفه‌‌های درون ایوان، به خط محمد حسین شهید مشهدی در تاریخ 1277 هـ.ق كتابت شده است.
دو حدیث از كتاب عیون اخبار الرضا به نقل از حضرت امام رضا (علیه السلام) نیز در بالای غرفه‌‌ها كتابت شده است. كتابت پیشانی ایوان، بیانگر این است كه بانی صحن آزادی، فتحعلی شاه قاجار بوده و در زمان محمد شاه قاجار به‌وسیله حاج میرزا موسی خان، متولی روضه منوره تزیین شده است. در بالای این كتیبه به خط نستعلیق نوشته شده:
«به شكرانه پیروزی انقلاب اسلامی ملت ایران به رهبری امام خمینی و به امید سعادت در سایه دولت انقلابی جمهوری اسلامی ایران، 1399 هـ.ق»
ایوان شرقی به «باب السلام» معروف است و در وسط ضلع شرقی، به قرینه ایوان طلا قرار دارد. ایوان شرقی با دو گذرگاه در دو طرف آن، یكی از راه‌‌های اصلی ورود به صحن است. ازاره ایوان از سنگ مرغوب خلج پوشیده شده و دیوار ایوان از بالای ازاره تا زیر سقف مقرنس، با كاشی تزیین شده است. سقف مقرنس آن نیز به صورت نقاشی و رنگ آمیزی كاشی‌نما است كه با خطوط و نقوش الوان تزیین شده است.
در داخل ایوان حدیثی از امام كاظم (علیه السلام) به نقل از تهذیب شیخ طوسی، در باب فضیلت زیارت مرقد منور حضرت امام رضا (علیه السلام)، به خط محمد حسین شهید مشهدی و تاریخ 1271 هـ.ق مكتوب است. اطراف سر در داخل ایوان، سوره‌‌های «نصر و قدر» كتابت شده‌اند. در آخر كتیبه هم نام استاد محمد كاشی‌پز و خطاط آن، محمد حسین شهید مشهدی نوشته شده است.
سردر و نمای بیرونی ایوان، در خارج از صحن نیز دارای تزیینات و كتیبه‌‌هایی است. از بالای ازاره تا زیر سقف مقرنس، با كاشی‌‌های بسیار ممتاز آراسته شده و سقف آن به صورت نقاشی و رنگ آمیزی كاشی‌نما است. علاوه بر این، تعداد 22 اسم از اسماءالله زینت بخش مقرنس ایوان است. در كتیبه بالای در ورودی صحن چنین آمده است:
«بسمه تعالی در هنگامه رهایی ملت مسلمان ایران از قید بندگی به رهبری قاطع امام خمینی، این صحن مطهر به صحن آزادی نامگذاری شد. 27 جمادی الثانی 1399 هـ.ق»
گفتنی است پس از انقلاب اسلامی، ایوان‌‌ها و سردرهای بزرگ صحن آزادی مرمت شد.
ساعت بزرگ و كهنی كه در برج بالای ایوان جنوبی صحن آزادی نصب شده و مشرف به رواق امام خمینی (قدس سره) است، اولین و قدیمی‌ترین ساعت آستانه مقدسه است. این ساعتِ ساخت منچستر انگلستان را امین الملك، صدر اعظم ایران در زمان ناصر الدین شاه قاجار تقدیم آستانه كرد. تاریخ موجود در پیاله زنگ ساعت، سال 1893 م را نشان می‌دهد كه مربوط به بیش از 110 سال قبل است.
این ساعت، ابتدا در برج بالای ایوان غربی صحن انقلاب (صحن كهنه) قرار داشت و حدود 45 سال قبل، از آنجا به بالای ایوان جنوبی صحن آزادی (صحن نو) انتقال یافت. ظاهراً علت انتقال ساعت به این مكان، نشست پایه‌‌های سر در ایوان صحن انقلاب، به‌واسطه سنگینی ساعت، لنگر و پیاله‌‌های آن بوده كه پس از ترمیم و استحكام شكست آن، ساختمانی از بتون در بالای ایوان ساخته شد و با كاشی معرق تزیین یافت. سپس ساعت فعلی را كه مرحوم عبدالحسین معاون از هامبورگ آلمان خریداری كرده بود، به‌جای آن نصب كردند.
این ساعت قدیمی سال‌‌ها به‌وسیله هندل دستی بزرگی كوك می‌شد. پس از مدتی با ورود برق به مشهد، برقی شد و در حال حاضر به‌وسیله الكتروموتور كار می‌كند. به این طریق كه موتور ساعت، سیم بكسلی به طول 15 متر را در هر 24 ساعت یك بار كوك می‌كند و چنانچه با خاموشی برق مواجه شود، كوك آن تا مدت 24 ساعت باقی خواهد ماند.
