فیزیک ستارگان در قرآن
(قسمت پایانی)
یكی دیگر از سؤالات اساسی بشر در مورد جهانی كه در آن زندگی می كند همیشه این بوده كه سرنوشت این زمین و خورشید و آسمان چه خواهد شد؟ اوّل پاسخ قرآن مجید را می آوریم و سپس به بحث علمی آن به اختصار اشاره می كنیم:
قرآن در آیات مختلفی به موضوع محو و نابود شدن آسمان و خورشید و دیگر ستارگان اشاره می نماید به طور مثال:
اذا الشّمس كورت. و اذا النجوم انكدرت. (تكویر، 81/1ـ2)
زمانی كه خورشید درهم پیچیده می شود و آن روز كه ستارگان سقوط می كنند. و یا: اذا السّماء انشقت. (انشقاق، 841)
وقتی آسمان بشكافد.
فاذا النجوم طمست. واذا السّماء فرجت. (مرسلات، 77/8 ـ 9)
وقتی كه ستارگان بی نور و محو شوند و آسمان شكافته شود.
اذا السّماءُ اْنفطرت. و اذا الكواكب انتثرت.(انفطار، 82/1ـ2)
وقتی كه آسمان‌ها بشكافد و روزی كه ستارگان هر یك مدار خود را رها كرده و در هم و برهم می‌شوند.
…یَوم القیامة السّموات مطویّات بیمینه سبحانه و… (زمر، 39/67)
…و اوست كه روز قیامت زمین در قبضه‌ی قدرت او و آسمان‌ها در پیچیده به دست سلطنت اوست….
و اما در آیه‌ی 104 همان سوره‌ی انبیا، كه به آغاز آفرینش اشاره كرده بود، سرنوشت نهایی این دنیا را نیز معلوم می‌نماید:
یوم نطوی السّماء كطیّ السّجلّ للكتب كما بدأنا أوّل خلق…
روزی كه آسمان‌ها را درهم پیچیم چون درهم پیچیدن طومار برای نوشتن، چنان كه خلقت را از اوّل پدید آوردیم دوباره آن را اعاده كنیم كه كار ما چنین است.
در تفسیر نمونه ذیل این آیه چنین آمده است:
در این آیه تشبیه لطیفی نسبت به در نوردیدن طومار عالم هستی در پایان دنیا شده است، در حال حاضر این طومار گشوده (منبسط) شده و تمام نقوش و خطوط آن خوانده می شود و هر یك درجایی قرار دارد، اما هنگامی كه فرمان رستاخیز فرا رسد، این طومار عظیم با تمام خطوط و نقوشش [آسمان‌ها، كهكشان‌ها و…]، در هم پیچیده خواهد شد…
سپس اضافه می‌كند:
«همان گونه كه ما در آغاز آن را ایجاد كردیم باز هم برمی گردانیم.1
شرح‌مختصر‌علمی:
به عقیده‌ی فیزیكدانان مسیر تكوین عالم از این پس به مقدار ماده‌ای كه در آن می گنجد بستگی دارد، زیرا تركیب‌گردانی همه كهكشان‌ها همواره در كار است تا از انبساط شتابان آن جلوگیری كند. اگر عالم حاوی جرم كافی باشد، دیر یا زود این انبساط به تدریج كُند می‌شود، باز می ایستد، و جهتش برعكس می شود. [و شروع به انقباض می‌كند] در این صورت تمامی پیدایش به رُمبش لگام گسیخته ای به صورت یك «انفجار عظیم»، نوعی تصویر آینه ای مهبانگ، شروع می كند.2
كیهان‌شناس و فیزیكدان نابغه‌ی انگلیسی استیفن هاوكینگ، كه تقریباً همه بدن او فلج بود امّا او ذهنش سراسر عالم را در می نوردد و تحقیقات بسیار گسترده ای در مورد جهان آفرینش دارد و واضع نظریه‌ی سیاهچال‌های فضایی نیز می باشد، در مورد انقباض عالم، پژوهش های فراوانی انجام داده است. او در كتاب تاریخچه‌ی زمان می نویسد:
نظریه‌ی نسبیت عام انیشتین، مستقلا ً‌پیش بینی می كرد كه (زمان ـ فضا) به هنگام تكینگی انفجار بزرگ آغازیده و پایان آن، اگر كل كیهان دوباره در هم فرونشیند، درموقع تكینگی انقباض بزرگ رخ می دهد.3
هاوكینگ پس از یك سری توضیحات مفصّل علمی ادامه می دهد:
با این همه، به نظر می رسد كه مسیر تاریخ كیهان در زمان حقیقی، تفاوت بسیاری با مسیر آن در زمان موهومی داشته باشد. كیهان تقریباً در ده یا بیست هزار میلیون سال قبل كم‌ترین اندازه را داشته كه برابر بوده است با بیش‌ترین شعاع مسیر آن در زمان موهومی. سپس در زمان‌های حقیقی بعد از آن، كیهان همانند مدل تورم‌زایی بی‌سامان یعنی مدل لینده، انبساط یافته است. از آن پس كیهان به همین نحو به انبساط خود ادامه داده و سرانجام دوباره آن قدر منقبض می شود تا همانند یك تكینگی در زمان حقیقی به نظر می آید.4
ژان گیتون و دو فیزیكدان دیگر در كتاب خدا و علم می نویسند:
… اگر جرم كلی جهان فوق یك حد نهایی مطلوب باشد، آن گاه، در انتهای زمانی كم و بیش دراز، مرحله‌ی انبساط به پایان خواهد رسید. در این صورت ممكن است كه یك انقباض جدید، عالم را به نقطه‌ی ابتدایی خود بازگرداند، آن گاه ماده‌ی تشكیل دهنده‌ی كهكشان‌ها، ستارگان، كرات، تمام اینها تا درجه ای فشرده خواهد شد كه دوباره مبّدل به یك نقطه‌ی ریاضی حذف كننده‌ی فضا و زمان شود. 5
اینها نمونه‌هایی از آیات قرآن كریم در ارتباط با موضوع كیهان‌شناسی بود. البته موارد متعدد دیگری نیز در این زمینه هست كه شرح آنها در این مقاله نمی گنجد. و مسلماً این حقیر نیز بابضاعت ناچیز خود قطعاً حق مطلب را ادا نكرده ام. امید است مفسّران گرانقدر قرآن همان‌گونه كه علمای بزرگ سابقاً درس نجوم و ریاضی را در حوزه ها مطالعه می فرمودند امروزه نیز ضمن بهره گیری از اساتید گرانقدر نجوم و ریاضی و فیزیك و زیست‌شناسی و دیگر علوم مورد نیاز با مطالعه‌ی آخرین كتب و مقالات حاوی پیشرفته‌های بشر در این زمینه ها اطلاعات خود را به روز برسانند تا استفاده كنندگان از تفسیر آنان به‌خصوص نسل جوان بهره بیشتری برده و به مسیری كه قرآن آنان را هدایت می كند ـ كه همانا رستگاری و سعادت فرد و جامعه در آن می‌باشد ـ رهنمون گردند.
نكته‌ی دیگر این كه در دوران شكوفایی تمدن اسلامی، دانشمندان مسلمان حرف اوّل را در نجوم و ستاره شناسی می زده اند و رصدخانه های فراوانی در ممالك اسلامی فعّال بوده اند. یكی از این مراكز رصدخانه‌ی مراغه بود. زنده یاد دكتر محمّد عبد‌السلام فیزیكدان فقید و برجسته‌ی پاكستانی و برنده‌ی جایزه‌ی نوبل فیزیك درسال 1979 میلادی می نویسد:
رصدخانه‌ی مراغه با بیست اخترشناس از سرتاسر دنیای اسلام تحت سرپرستی دانشمند بزرگ خواجه نصیر الدین طوسی احتمالاً اوّلین رصد خانه‌ی جهان به معنای واقعی كلمه بود.6
متأسفانه به دلایل مختلف، تمدن اسلامی شكوفایی خود را از دست داد و پرداختن به علوم تجربی نیز به فراموشی سپرده شد و نتیجه آن شد كه در قرون اخیر در ممالك اسلامی رخ داده است. اكنون كه در آستانه‌ی قرن بیست و یكم میلادی هستیم و بحث گفت‌وگوی تمدن‌ها نیز مطرح می باشد ضمن افتخار به گذشته‌ی درخشان اسلام و خدمات شایانی كه دانشمندان مسلمان مثل بوعلی سینا، فارابی، بیرونی، ابن هیثم، رازی، جابربن حیان و… در پیشرفت شاخه های مختلف علوم از قبیل: طب، ریاضی، فیزیك، شیمی و نجوم داشته اند و این كه اروپائیان با اكتساب این علوم از مسلمانان و ترجمه‌ی كتب آنها به پیشرفته های بعدی نایل شده اند.در حال حاضر بایستی اندیشمندان فعلی خود را در تمام زمینه‌ها، به خصوص علوم پایه مورد حمایت مادی و معنوی قرار دهیم و بودجه های تحقیقاتی مراكز علمی و پژوهشی را افزایش دهیم.
در پایان با این شعر زیبای مولانا مطلب را به پایان می رسانم:
چون نمی داند دل داننده ای؟ هست با گردنده گرداننده ای
تو قیاس از گردش كیهان بگیر گردشش از كیست؟ از عقل منیر
جمله اطباق زمین و آسمان همچو خاشاكی در آن بحر روان
گردش هر باد از معنی اوست همچو چرخی كواسیر آب جوست
جنبش كفها زدریا روز وشب كف همی بینی و دریایی عجب
ماچو كشتیها بهم برمی زنیم تیره چشمیم و در آب روشنیم
ای تو در كشتی تن رفته به خواب آب را دیدی، نگر در آب آب
آب را آبی است كومی راندش روح را روح است كو می خواندش
ماهیانیم و تو دریای حیات زنده ایم از لطفت ای نیكو صفات
تو نگنجی در كنار فكرتی نی به معلولی قرین چون علتی
عاشق صنع خدا با فّر بود عاشق مصنوع ، او كافر بود
نویسنده: سیّد محمد حسین امیدیانی
تنظیم: گروه دین و اندیشه تبیان
پاورقی‌ها:
1. تفسیر نمونه،13/513.
2.همان،19/11.
3. استیفن هاوكینگ، تاریخچه‌ی زمان از انفجار بزرگ تا سیاهچال‌ها، ترجمه: حبیب اللّه دادفرما ـ دكتر زهره دادفرما/143.
4. همان،/169ـ171.
5. خدا و علم/173.
6. محود طیار مراغی. فصلنامه‌ی وقف میراث جاویدان، شماره‌ی 14، به نقل از: دكتر سیّد حسین نصر، علوم و تمدن در اسلام، ترجمه: احمد آرام/70.
