خواهر قرآن را بهتر بشناسیم

کتاب آسمانی ما قرآن، یک برادر و خواهر عزیز و دردانه هم دارد. برادر کوچکش نهج البلاغه و خواهر کوچکترش صحیفه سجادیه نام دارد.

برادرش را ان شاء الله در یک فرصت مقتضی، خدمتتان معرفی خواهم کرد اما از خواهرش برایتان بگویم که قرآن صاعد، انجیل اهل البیت علیهم السلام و زبور آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم، لقبهای دیگر اویند.

مصحف یا صحیفه سجادیه فرزند ذهن و زبان امام سجاد است، امام همامی که از رهگذر دعا و نیایش، پر ارج ترین مکتوب آفرینش را رقم زده است؛ رهنمودهایی ارزنده که دل و جان آدمی را به پرواز در می آورد.

این مجموعه ?? دعا را در اقلیم های گوناگون فردی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، نظامی و ... در بر دارد.

امام چهارمین، سجاد روزگار در زمانه ای می زیسته که عصر بمباران تبلیغات دروغین و دوران سانسور اخبار سیاسی است.

جهالت سیاسی مردم، امام را بر آن داشت تا با یک استراتژی حساب شده، حقایق اصیل اسلامی را که دیگر رنگ باخته بود، دوباره زنده و در گوش مردم شهر و بازار زمزمه کند؛ استراتزی جهالت سوز دعا و نیایش.

خب...گمان می کنم برای یک نوشتار کوتاه، همین چند پاره خط وافی به مقصود باشد، حال برویم سراغ رسالت اصلی این وجیزه که معرفی تراجم و شروح صحیفه سجادیه است.

با سیری در ترجمه‎های صحیفه سجادیه(18 ترجمه) آنچه عایدمان شد به قرار زیر است:

1. ترجمه آقا هادی مازندرانی.[1] که ترجمه مطلوبی به نظر می رسد.

2. ترجمه مرحوم سید علینقی فیض الاسلام اصفهانی، مترجم مشهور قرآن كریم و نهج البلاغه، این هم ترجمه کم ایراد و روانی است.

3. ترجمه خطیب نامی بلاغی اصفهانی، استاد سیدصدرالدین بلاغی اصفهانی كه توسط ناشران مختلف دارالكتب اسلامیه، امیركبیر، حسینیه ارشاد به چاپ رسیده است و این ترجمه به زبان روز بوده، از نظر صحت ترجمه نیز جای بحث ندارد.

4. ترجمه شادروان جواد فاضل لاهیجی نویسنده و داستان‎نویس مشهور، اما در مورد این ترجمه نمی‎توان آن را ترجمه كامل نامید. آن زنده‎یاد هرچه دل تنگش خواسته تحت عنوان ترجمه با نثری زیبا و ارزنده نگاشته است.

5. ترجمه و شرح استاد محی الدین الهی قمشه‎ای كه توسط جناب آقای نظیفی مدیر محترم انتشارات تهران اسلامی به چاپ رسیده است ولی این ترجمه نثری غامض دارد و به زبان روز نیست.

6. ترجمه استاد حسینی عمادزاده اصفهانی كه بارها به چاپ رسیده است.

7. ترجمه حسین انصاریان خطیب شهیر و گوینده توانا شیخ حسین انصاریان كه به زبان روز بوده و از نظر صحت ترجمه نیز جای بحث ندارد.

8. ترجمه دعای مكارم الاخلاق محمدتقی فلسفی، ترجمه در سه مجلّد از استاد خطیب نامی شیخ محمدتقی فلسفی (ره) متوفی (1420).

9. حاشیه ملامهدی بناجی تبریزی نزیل كربلا از شاگردان علامه شیخ مرتضی انصاری این حاشیه به رؤیت آیه الله مرعشی رسیده است.[2]

10. ترجمه فارسی صحیفه توسط آقایان محسن غرویان و عبدالجواد ابراهیمی كه در سال 1376هـ.ش توسط انتشارات الهادی قم به چاپ رسیده است: ترجمه غرویان در یكی از مجلات تحقیقی مورد ایراد و اشكالات فراوان واقع گردیده و مترجمان محترم تاكنون به نقد مزبور پاسخی نداده‎اند.[3]

11. ترجمه همراه متن كامل صحیفه علی شیروانی، توسط فاضل گرامی آقا دكتر علی شیروانی مترجم كتابهای درسی حوزه‎های علمیه در سال 1379هـ.ش انجام و توسط انتشارات دارالفكر در تیراژ وسیع نشر یافته است.

12. ترجمه عقیقی بخشایشی كه از دو ترجمه شعرانی و بلاغی استفاده گردیده است.

13. ترجمه علامه مرحوم ابوالحسن شعرانی كه نثری غامض دارد و به زبان روز نیست.

14. ترجمه محمد ‌آیتی كه ترجمه خوب و به زبان روز است و از نظر صحت ترجمه نیز جای بحث ندارد.

15. ترجمه سید احمد فهری كه این هم به زبان روز و از نظر صحت ترجمه نیز جای بحث ندارد.

16. ترجمه واحد تحقیقات سازمان حج و زیارت و اوقاف و امور خیریه كه این هم به زبان روز است.

17. ترجمه مرحوم دكتر اسدالله مبشری كه ایشان هم ترجمه صحیحی دارند و به زبان روز است.

18. ترجمه داریوش شاهین كه نثری بسیار زیبا دارد ولی از نظر صحت ترجمه قابل تأمل است.

از ترجمه ها که بگذریم دایره شمول شرح‌های صحیفه سجادیه بسی فراختر است،. در یک جستار کلی، اینوگونه دستگیرمان شد که تا کنون بیش از 83 شرح مجمل و مستوفی بر این صحیفه ماندگار رفته است، و این خود، بیش و پیش از هر چیزی از ژرفا و بلندای معارف این کتاب نفیس حکابت دارد.

این را هم بگوییم که با تأسف فراوان به علت فقدان منابع اطلاعات ما از قرن دوم و سوم و چهارم و پنجم بسیار ناقص و نارسا است، لذا از قرن ششم آغاز می‎نمائیم:

«قابل ذكر است كه گرچه بسیاری از این شروح، در دسترس عموم نیست ولی در این نوشتار جهت تبیین گوشه‎ای از اهمیت و عظمت صحیفه سجادیه، به بخش مهمی از شروح و ترجمه‎ها اشاره می‎شود».

قرن ششم، هفتم، هشتم و نهم:

1. شرح صحیفه حلّی: به صورت تعلیقه تألیف شیخ ابوجعفر محمدبن منصور عجلی حلی (متوفی 598 هجری قمری).

2. التبصره فی شرح الصحیفه: تألیف موفق الدین ابوالعباس احمدبن یوسف بن حسن شیبانی موصلی (متوفی 680هـ) مخلوط در كتابخانه استاد سید محمد مشكوه در دو جزء.[4]

3. شرح صحیفه كفعمی: شیخ نقی الدین ابراهیم بن علی بن الحسن (متوفی 905) موسوم به الفوائد الطریفه و این كتاب جز آن دعاهایی است كه در دو كتاب المصباح و البلد الامین آورده شده است.

4. شرح صحیفه كركی: شیخ محقق نورالدین ابی الحسن علی بن عبدالعالی كركی (متوفی 905 هجری قمری).

5. شرح صحیفه زواره‎ای: مولی ابوالحسن علی بن الحسن مفسّر زواره‎ای استاد ملا فتح الله كاشانی كه در سال 947 از تألیف آن فارغ شده است.

6. شرح صحیفه عاملی: به صورت تعلیقه تألیف شیخ عزالدین حسین بن عبدالحمد حارثی والد شیخ بهائی (متوفی 984 هـ).

7. شرح صحیفه اصفهانی: مولی تاج الدین حسن بن محمد اصفهانی والد فاضل هندی، این شرح در كتابخانه میرزا ابوالهدی كلباسی یافت می‎شود.

8. شرح صحیفه بلاغی: نجفی شیخ عباس بن محمدعلی كه وفات والدش در سال 1000 رخ داده است.

9. شرح صحیفه كركی: به صورت تعلیقه تألیف سید حسین بن حسن كركی معروف به مجتهد نوه دختری آیه الله محقق كركی (متوفی 1001 هجری قمری).

قرن دهم و یازدهم

10. شرح صحیفه رازی: ملامحمد سلیم رازی كه در سال 1006 تألیف نموده است صاحب الذریعه آن را در كتابخانه مرحوم كبّه دیده است.

11. شرح صحیف طریحی: شیخ فخرالدین بن محمد علی طریحی نجفی (متوفی 1085 هـ) موسوم به (النّكت اللطیفه).

12. شرح صحیفه مشهدی، میرزا محمدبن محمدرضا مشهدی مؤلف «كنزالدقایق فی تفسیر القرآن» در چهار مجلد، تألیف (1091 هـ).

13. شرح صحیفه بلاغی نجفی: شیخ حسن بن شیخ عباس بن محمد علی بلاغی نجفی صاحب تنقیح المقال فی علم الرجال، تألیف (1105 هجری قمری)[5].

14. شرح صحیفه ملامحمد تقی مجلسی اصفهانی (متوفی 1070 هـ) كه به صورت حواشی و تعلیقات بر صحیفه می‎باشد.

15. شرح حدائق الصالحین: در شرح صحیفه سجادیّه تألیف شیخ بهائی عالم متغنّن (متوفی 1031هـ) صاحب الاربعین و دهها كتاب نفیس.

16. شرح صحیفه میرداماد تألیف فیلسوف نامی محمدباقر حسینی معروف به میرداماد استرآبادی اصفهانی (متوفای 1040هـ) این شرح بنا به استظهار مرحوم حاج آقابزرگ مشتمل بر تحقیقات مهمّه می‎باشد و همراه شرح جزائری به چاپ رسیده است.

17. شرح صحیفه خوانساری محقق آقا حسین خوانساری (متوفی 1099هـ)

18. شرح صحیفه جزائری تألیف سید نعمت الله جزائری (متوفی 1112 هجری قمری) موسوم به نورالانوار كه در سال 1316 به چاپ رسیده است.

19. شرح صحیفه روغنی ملامحمد صالح بن محمد باقر روغنی قزوینی كه به صورت فارسی در سال 1073 تألیف نموده است (این شرح در كتابخانه آیه الله مرعشی قسمت شماره 4834 موجود است).[6]

20. شرح صحیفه كاشانی ملاحبیب الله بن علی مدد كاشانی كه پیش نوادگان او یافت می‎شود.

21. شرح صحیفه كاشانی محقق محدث بن شاه مرتضی كاشانی معروف به ملامحسن فیض (متوفی 1091هـ)

22. شرح صحیفه میرزا رفیعا: سید امیر رفیع الدین معروف به میرزا رفیعا (متوفی 1099هـ) از معاصرین شاه صفوی.

23. شرح صحیفه ابوجعفر تألیف شیخ ابوجعفر محمدبن جمال الدین (متوفی 1030هـ) صاحب الاستبصار.

24. شرح صحیفه رشتی موسی عبدالغفار رشتی از علمای معاصر شاه عباس صفوی كه گاهی از آن حاشیه صحیفه نیز تعبیر می‎شود.

25. شرح صحیفه یمن ابن مفتاح ابوالحسن عبدالله بن ابوالقاسم زیدی یمنی صاحب المنتزع المختار در فقه زیدیّه.

26. شرح صحیفه شهرستانی، سید امیر شرف الدین علی بن حجه الله شهرستانی حسین طباطبایی استاد علامه مجلسی.

27. شرح صحیفه الشهید الثانی: شیخ علی بن شیخ زین العابدین بن شیخ محمدبن شیخ حسن ابن الشهید الثانی معروف به شیخ علی.

28. تعلیقات: شیخ بهائی بر صحیفه و آن غیر از حدائق الصالحین می‎باشد كه ذكر شد.

29. شرح صحیفه لاهیجی قطب الدین محمدبن شیخ علی شریف لاهیجی دیلمی صاحب «محبوب القلوب» این شرح در كتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره 4829 مضبوط است.[7]

30. شرح رشتی موسی عبدالغفار رشتی از علمای عصر شاه عباس صفوی.

31. شرح مولانا تاج الدین مشهور به «تاجا» پدر فاضل هندی كه نسخه‎ای از آن در كتابخانه مرحوم میرزا ابوالهدی كرباسی در اصفهان بوده است.

32. شرح و ترجمه استرآبادی: شارح و مترجم آن ملامحمد استرآبادی است كه خود خطاط و خوشنویس هم بوده ترجمه‎ای بر صحیفه نگاشته است.

33. شرح صحیفه رازی ملامحمد سلیم رازی از علمای قرن 11 كه هم اكنون در كتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره 2306 موجود است.[8]

34. شرح سید سرور حسین هندی.

35. شرح آقا جمال خوانساری.

36. شرح آقا ملامحمد صالح روغنی قزوینی[9]

37. شرح صحیفه صوفی از محمدتقی بن مظفر صوفی قزوینی از عالمان قرن یازدهم هجری این شرح در كتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره 9934 نگهداری می‎شود.[10]

38. شرح صحیفه نائینی اصفهانی: محمدبن محمدباقر حسینی اصفهانی یا مختاری سبزواری از علمای قرن یازدهم، او تعلیقات بر شرح صحیفه سید علی خان مدنی نگاشته است.

قرن دوازدهم

39. شرح صحیفه مجلسی تألیف علامه مجلسی (متوفی 1111 هجری) موسوم به «الفرائد الطریقه فی شرح الصحیفه» این شرح كوتاه كه به شرح برخی از موارد مهم صحیفه پرداخته است نزدیك 5000 سطر می‎باشد نسخه‎ای از آن پیش مرحوم شیخ علی اكبر نهاوندی در خراسان بوده است.[11]

40. شرح ریاض السالكین سید علیخان مدنی (متوفی 1120) صاحب كتاب الدرجات الرفیعه فی طبقات الشیعه موسوم به ریاض السالكین فی شرح صحیفه سید الساجدین این شرح بهترین و مشهورترین شرحی است كه پیرامون صحیفه انجام گرفته است و مشتمل بر 54 روضه می‎باشد.

41. شرح ریاض الصالحین تألیف سید علی خان مدنی (متوفی 1120) می‎باشد آن چنان كه شرح دیگری تحت عنوان ریاض السالكین دارد در مدت 12 سال آن را ترتیب داده است این شرح یكی از شرحهای مفصل و پربار صحیفه می‎باشد.

42. شرح صحیفه سجادیه فتونی. مولی شریف ابوالحسن بن محمدبن طاهربن عبدالحمید بناطی عاملی اصفهانی (متوفی حدود 1140) نوه امیر محمد صالح خاتون آبادی، داماد علامه مجلسی، او تفسیری به نام «مرآه الانوار» نیز دارد.

43. شرح صحیفه گیلانی: مولی حسین بن حسن گیلانی اصفهانی (متوفی 1129) مدفون در مقبره آقاحسین خوانساری در تخت فولاد.

44. شرح صحیفه تألیف میرزا ابراهیم بن میرمحمد معصوم بن میرفصیح بن میراطبّاء تبریزی قزوینی (متوفی 1149) كه فرزندش در خاتمه المعارج از آن یاد كرده است.

45. شرح صحیفه سجادیه صغانی سیدمحمدبن زید حسنی صغانی از علمای زیدیّه قرن دوازدهم هجری (متوفی 1149)[12]

46. شرح صحیفه مشهدی قمی از علمای قرن 12 كه در كتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره 4259 نگهداری می‎شود.[13]

47. شرح صحیفه مازندرانی: تألیف مولی فاضل آقاهادی مازندرانی داماد ملامحمدتقی مجلسی (متوفی 1134) و مقتول در فتنه افغانی‎ها.

48. شرح صحیفه حویزی تألیف شیخ یعقوب بن ابراهیم بختیاری حویزی (متوفی 1150) كه مرحوم صدر صاحب تأسیس شیعه آن را مشاهده نموده است.

49. شرح سیدعبدالله نوه سید نعمت الله جزائری (متوفی 1173).

50. شرح صحیفه افندی: میرزا عبدالله افندی تبریزی اصفهانی موسوم به (الدّرر المنظومه الماثوره)[14] صاحب ریاض العلماء و شاگرد علامه مجلسی از علمای قرن دوازدهم.

51. شرح صحیفه فارسی بحرانی تألیف شیخ محمدعلی بن حاج سلیمان بحرانی كه معاصر او در انوار البدرین گفته است.

52. شرح صحیفه مرعشی سید علاء الدوله مرعشی كه نسخه‎ای از آن در كتابخانه امام جمعه كرمانشاه بوده است و آقای عبدالعزیز جواهر كلام در فهرست كتابخانه ملی نقل نموده‎اند این نسخه در 200 صفحه به قلم محمدبن محمد مدعویه شاه محمد شیرازی نوشته شده است.

53. شرح لواقح و لوایح كه آقای جواهر كلام نام برده است.[15]

54. شرح ملحقات جزائری، كه در آخر شرح اول به آن اشاره كرده است.

55. شرح جمال الدین طوسی، صاحب كتاب دقایق التنزیل كه نسخه‎ای از آن در كتابخانه آیه الله مرعشی در قم موجود است.

56. شرح صحیفه مفصل، از مؤلف نامعلوم از علمای قرن 12 معاصر مجلسی، فیضی میرداماد كه در ضمن شرح در كتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره 3479 از آن بزرگواران مطالبی نقل كرده است.[16]

57. شرح صحیفه نصیرالدین مرعشی: سید قوام الدین بن سید نصیر الدین مرعشی از علمای قرن دوازدهم این شرح در كتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره 211 نگهداری می‎شود.[17]

قرن سیزدهم و چهاردهم

58. شرح صحیفه حسینی: تألیف سید اجل میرزا محمدباقر حسین فارسی شیرازی معروف به (ملاباشی) صاحب بحر الجواهر الخاقانی كه جهت فتحعلی شاه قاجار تألیف نموده است آن چنان كه صاحب الذریعه استظهار نموده است.[18]

59. شرح صحیفه هرندی كوهپایه‎ای مولی بدیع هرندی موسوم به ریاض العابدین.

60. شرح صحیفه سیدجمال الدین كوكبانی یمنی نزیل هند (متوفی در بغداد 1339 هجری ق) آن چنان كه آیه الله مرعشی بیان نموده‎اند.

61. شرح صحیفه میرزاحسن بن موص عبدالرزاق لاهیجی صاحب «شمع یقین و آینه حكمت» در 3 مجلد.

62. شرح صحیفه عاملی علی بن شیخ ابی جعفر محمدبن جمال الدین صاحب الدّر منثور (1104 هجری قمری).

63. شرح صحیفه سبزواری میرزا ابراهیم بن محمدعلی سبزواری ملقب به وثوق الحكما (متوفی 1358هـ.ق) صاحب كتاب گلشن راز و شرح دعای عدلیه این شرح به صورت شرح فارسی عرفانی می‎باشد كه لغات غریب آن را توضیح داده است این شرح در سال 1342 هجری شمسی در 340 صفحه به چاپ رسیده است.

64. شرح صحیفه تبریزی موسی جمال السالكین عبدالباقی خطاط تبریزی معاصر میرزا ابراهیم همدانی عارف (متوفی 1026هـ.ق).

65. شرح صحیفه شامی حسینی سیدمحسن بن احمد شامی حسینی یمنی زیدی (متوفی 1251هـ.ق) ابن زیاده در نشر البرف یاد كرده است.

66. شرح صحیفه نجفی شیخ میرزا محمدعلی بن نصیر چهاردهی رشتی نجفی (متوفی 1334) مجلد بزرگی است كه به صورت حاشیه بر صحیفه می‎باشد.

67. شرح صحیفه قزوینی، ملاخلیل بن غازی قزوینی كه نسخه‎ای از آن در كتابخانه شیخ الشریعه اصفهانی در نجف رؤیت شده است.

68. شرح صحیفه اعرجی سیدمحمدرضا اعرجی موسوم به (الازهار اللطیفه) كه تلخیصی از ریاض السالكین مدنی شیرازی است.

69. شرح صحیفه طالقانی، علی طالقانی كه ملامحمد صالح روغنی در آغاز شرح صحیفه از آن یاد كرده است.

70. شرح صحیفه لكنهویی مفتی میرعباس لكنهویی كه در كتابخانه سید ناصرالدین حسینی كنتوری در لكنهوء یافت می‎شود.

71. شرح صحیفه شیرازی: محمد طاهربن حسین شیرازی، بنا به تصریح آیه الله مرعشی، این شرح نیز سیدعلی همدانی در نجف رؤیت شده.

72. شرح صحیفه اصفهانی: مولی فتح الله خطاط صوفی تنظیم شده براساس مسلك صوفیه در كتاب ریاض السالكین از ملاگنجعلی اصفهانی نقل نموده است.

73. شرح میرزا قاضی كه محدود به شرح چهار دعا است و در التحفه الرضویّه از آن نقل كرده است.

74. شرح صحیفه صنعانی سیدمحسن بن قاسم بن اسحق صنعانی زیدی از علمای قرن سیزدهم هجری.

75. شرح صحیفه شیرازی سیدافضل الدین محمد شیرازی مؤلف المواهب الالهیه در شرح نهج البلاغه.

76. شرح لغات صحیفه قرشی تألیف سیدعلی اكبر قرشی از موسی صاحب احسن الحدیث و قاموس قرآن چاپ 1383 قمری.

77. شرح سید جمال الدین كوكبانی یمانی مقیم هند (متوفی 1339).

78. شرح خطیب اصفهانی: ترجمه ملاعبدالجواد اصفهانی كه به دستور ركن الملك حاكم اصفهان در عصر قاجاریّه ترجمه شده است او در اوایل قرن چهاردهم از دنیا رفته است.

79. شرح صحیفه تنكابنی سلیمان بن محمد گیلانی (متوفی 1302هـ.ق) این شرح بسیار مختصری است از صحیفه با عناوین اشراق و در آغاز مختصری در آداب و اهمیت دعا بحث نموده این شرح در كتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره 1361 نگهداری می‎شود.[19]

80. ترجمه و شرح پربار فارسی، علامه حاج میرزا ابوالحسن شعرانی این شرح و ترجمه در سال 1378 هـ.ق توسط انتشارات اسلامیه در تهران چاپ و منتشر شده است.

81. شرح صحیفه طباطبایی تألیف سید صدر الدین بن نصیر الدین بن میرمحمد صالح طباطبائی.

82. شرح موسی محمد مدعو به شاه محمد اصطهباناتی شیرازی استاد شیخ علی حزنی موسوم به ریاض العارفین.

83. شرح عربی صحیفه حسینی سرابی، مؤلف آن حجه الاسلام و المسلمین حاج سید ابوالفضل حسینی سرابی (ره) از علمای قرن چهاردهم هجری این شرح در چهار مجلد وزیری تألیف و تنظیم شده است.[20]

[1] . الذریعه، حاج آقابزرگ، ج 4، ص 111 تا 112.

[2] . به شرح صحیفه عقیقی بخشایشی، ص 40، مؤسسه نشر نوید اسلام.

[3] . مقاله تحقیقی ماهنامه كوثر، شماره 32.

[4] . نقل از شرح عقیقی بخشایشی، چاپ نوید اسلام، ص 29.

[5] . ریحانه الادب، تألیف مرحوم محمدعلی مدرسی تبریزی، ج 1، ص 276.

[6] . فهرست كتابخانه، ج 13، ص 21.

[7] . فهرست كتابخانه، ج 13، ص 28.

[8] . فهرست كتابخانه، ج 9، ص 270.

[9] . شرح صحیفه عقیقی بخشایشی، این سه شرح را آورده است، ص 32، چ نوید اسلام.

[10] . ریحانه الادب، ج 1، ص 290.

[11] . این كتاب نخست شماره 325 در كتابخانه آیه الله مرعشی موجود است. فهرست كتابخانه، ج 14، ص 142.

[12] . مؤلفات الزیدیّه تألیف سید احمد حسینی اشكوری، ج 2، ص 162.

[13] . فهرست كتابخانه، ج 11، ص 261.

[14] . فهرست كتابخانه آیت الله مرعشی، ج 5، ص 332.

[15] . شرح صحیفه عقیقی بخشایشی، چاپ نوید اسلام، ص 35.

[16] . فهرست كتابخانه، ج 9، ص 275.

[17] . فهرست كتابخانه، ج 1، ص 241.

[18] . الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج 13، ص 347.

[19] . فهرست كتابخانه، ج 4، ص 135.

[20] . پایگاه اندیشه قم