تبیان، دستیار زندگی
هایابوسا در زبان ژاپنی به معنی شاهین است. شاهین که پرنده‌ای شکاری است، عادت دارد برای شناسایی بر فراز طعمه خود پرواز کند و ناگهان با یک حمله سریع، طعمه را از زمین چنگ زده و مجدداً به آسمان بازگردد. هایابوسا نیز قرار بود همین عمل را با خرده‌سیارکی سیب‌زمین
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

آنچه بر شاهین ژاپنی گذشت (1)

تصویری خیالی از هایابوسا در کنار خرده‌سیارک ایتوکاوا

در نهم ماه می سال 2003 میلادی در ساعت چهار و 29 دقیقه و 25 ثانیه به وقت گرینویچ، ناگهان نواحی اطراف مرکز فضایی کاگوشیما (که اکنون مرکز فضایی یوچینواُرا نیز نامیده می‌شود) در اثر غرش مهیب موتورهای سوخت جامد یک راکت فضایی M-V به لرزه درآمد. محموله این راکت 140 تنی، سفینه‌ای 500 کیلوگرمی بود که می‌بایست طی سه مرحله در مدار بین سیاره‌ای قرار گیرد.

هایابوسا در زبان ژاپنی به معنی شاهین است. شاهین که پرنده‌ای شکاری است، عادت دارد برای شناسایی بر فراز طعمه خود پرواز کند و ناگهان با یک حمله سریع، طعمه را از زمین چنگ زده و مجدداً به آسمان بازگردد. هایابوسا نیز قرار بود همین عمل را با خرده‌سیارکی سیب‌زمینی شکل به نام 1998 SF36 که به تازگی کشف شده بود انجام دهد.

هایابوسا خود سفینه فضایی سبک و کوچکی است. این کوچکی امتیاز بزرگی برای شاهین ژاپنی‌ها محسوب می‌گردید که مهندسان آژانس فضایی ژاپن با استفاده از آخرین دست‌آوردهای فناوری در حوزه پیشران‌های فضایی به شاهین فلزی خود هدیه داده بودند. هایابوسا پس از تزریق در مدار، تقریباً همگام با زمین و با اندکی کشیدگی جانبی مدار شروع به گردش به دور خورشید نمود. یک سال و ده روز بعد از پرتاب یعنی در نوزدهم ماه می سال 2004، سفینه مجدداً به دیدار زمین شتافت. حاصل این دیدار کسب انرژی فراوانی بود که میدان گرانشی زمین به هایابوسا تقدیم کرد. بدینوسیله سفینه بسان سنگی در قلاب به سمت خرده سیارک هدف پرتاب شد. مانور قلاب سنگ جاذبه‌ای مورد اشاره یکی از مانورهای معمول در سفرهای فضایی به شمار می‌رود که با استفاده از آن می‌توان محموله کاوشگر فضایی را با صرف انرژی کمتری به هدف رساند. از آن زمان موتورهای یونی سفینه که گاز یونیزه شده زنون را با سرعتی باورنکردنی به بیرون پرتاب می‌کردند، نیروی پیشران اندک ولی مداومی را تولید کردند تا هایابوسا آهسته آهسته مدار خود را تصحیح و به خرده‌سیارک ایتوکاوا نزدیک شود.

برای اولین بار در اواخر جولای سال ???? بود که چشمان تیزبین هایابوسا به نور کم فروغی ازخرده‌سیارک ایتوکاوا روشن شد.

برای اولین بار در اواخر جولای سال 2005 بود که چشمان تیزبین هایابوسا به نور کم فروغی ازخرده‌سیارک ایتوکاوا روشن شد. در تصویری که آن روز توسط سیستم ستاره‌یاب سفینه گرفته‌ شده بود، ایتوکاوا نقطه کم رنگی به نظر می‌رسید. سیستم ستاره یاب هایابوسا با تصویربرداری از منطقه مشخصی از آسمان و مقایسه تصویر حاصله با آنچه قاعدتاً باید باشد، خطاهای احتمالی در محاسبه موقعیت و وضعیت کاوشگر فضایی را محاسبه و به کامپیوتر مرکزی هایابوسا ارسال می‌نماید تا فرامین لازم محاسبه و صادر گردند.

کاوشگر فضایی هایابوسا به چهار سری ابزار اصلی بررسی و مشاهده مجهز بود: دوربین عکسبرداری چند‌بانده، ارتفاع سنج لیزری، طیف سنج فروسرخ نزدیک و طیف سنج اشعه ایکس. همه این ابزار در خدمت شاهین قصه ما بودند تا شکار سیب‌زمینی شکل فضایی خود را به خوبی آنالیز و بررسی نماید.

حدود 20 روز طول کشید تا ابزارهای تصویر‌برداری هایابوسا قادر به تشخیص شکل سیارک شدند. در 4ام سپتامبر همان سال اولین تصویر از ایتوکاوا که دیگر لکه‌ای نورانی نبود از کامپیوتر سفینه به مرکز کنترل زمینی ارسال گردید و سرانجام در ساعت 10 صبح روز دوازدهم سپتامبر 2005 و پس از طی یک و نیم میلیارد کیلومتر راه، هایابوسا به محل ملاقات خود با ایتوکاوا که "موقعیت دروازه" نامیده می‌شد رسید. "موقعیت دروازه" که 20 کیلومتر با سیارک ایتوکاوا فاصله داشت، جایی بود که اولین ارزیابی‌ها درباره خرده‌سیارک ایتوکاوا از آنجا صورت پذیرفت. نقشه‌برداری سراسری ایتوکاوا، محاسبه دوره گردش سیارک و بسیاری مطالب علمی دیگر ره‌آورد ارزشمند دوره زمانی اقامت هایابوسا در موقعیت دروازه است.

سپس و در 30ام سپتامبر، هایابوسا با روشن کردن موتورهای یونی خود به آرامی و با سرعت میانگینی معادل پنج سانتیمتر بر ثانیه به سمت ایتوکاوا حرکت کرد تا اینکه بعد از چهار روز یعنی در چهارم اکتبر به فاصله 7 کیلومتری از آن رسید. این موقعیت جدید که "موقعیت خانه" نیز نامیده می‌شد به هایابوسا امکان داد که با دقت بیشتری به مطالعه ایتوکاوا بپردازد و تصاویری شگفت‌انگیز از این سیب‌زمینی فضایی 500 متری ارسال نماید.

از آن زمان تا سوم نوامبر سفینه فرصت کافی داشت تا خود را به فاصله سه کیلومتری از ایتوکاوا برساند. این روز از آن جهت مهم تلقی می‌شد که قرار بود اولین تُک زدن به سیارک در آن زمان انجام شود. هایابوسا طوری طراحی شده بود که می‌توانست تا فاصله بسیار اندکی از سطح  ایتوکاوا پایین رفته و در آن فاصله عملیات نمونه‌برداری را با شلیک گلوله کوچکی از راه یک شیپوره بر سطح سیارک انجام دهد و سپس بلافاصله با روشن کردن موتورهای شیمیایی خود از سیارک فاصله بگیرد.

تصویری خیالی از هایابوسا در حال نمونه‌برداری از خرده‌سیارک ایتوکاوا

شیپوره که طبق طراحی قرار بود در هنگام نمونه‌برداری بر سطح سیارک مماس باشد، به مخزنی منتهی می‌شد که گردوغبار ناشی از برخورد گلوله بر سطح سیارک را در خود جمع‌آوری می‌کرد.

کاوشگر فضایی هایابوسا چرخهای عکس‌العملی خود را که وظیفه کنترل وضعیت سفینه را به‌عهده داشتند، در جولای و اکتبر همان سال (سال 2005 میلادی) از دست داده بود و به همین دلیل، نرم‌افزار هدایت و کنترل هایابوسا به گونه‌ای تغییر یافته بود تا با آنالیز تصاویر دریافتی از سطح سیارک در زمان شیرجه و برخواست، کنترل وضعیت کاوشگر را انجام دهد. در روز موعود و زمانی که سفینه به آرامی به ایتوکاوا نزدیک می‌شد، سیستم کنترل خودکار کاوشگر فضایی مشکلی را تشخیص داد و عملیات را لغو کرد. دانشمندان مرکز کنترل معتقد بودند که مشکل مربوط به نحوه آنالیز تصاویر دریافتی می‌شده است. از آنجا که در برنامه یادشده، پستی و بلندیهای فراوان سطح سیارک در نظر گرفته نشده بود، این مشکل نمود پیدا کرده بود.

از آنجاکه هایابوسا مأموریت تاریخی خود را در فاصله‌ای حدود 18دقیقه نوری از زمین انجام می‌داد، کنترل همزمان سفینه از سطح زمین ناممکن بود. به همین دلیل هایابوسا به سیستم خودکنترلی قدرتمندی مجهز بود که قادر به هدایت سفینه در شرایط دشوار شیرجه و فرار از سطح سیارک باشد.

ادامه دارد ...

شهرام یزدان‌پناه_دانش فضایی

تنظیم برای تبیان: م.ح.اربابی فر