تبیان، دستیار زندگی
جهنم اسم است برای آتش افروخت? الهی[1] و نام مكانی است كه خداوند متعال كافران، دشمنان خدا و ظالمان را در آن عذاب می‌كند. این واژه 77 بار در قرآن تكرار شده است.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

یک مطلب جهنمی

جهنم

"جهنم" اسم است برای آتش افروخته الهی[1] و نام مكانی است كه خداوند متعال كافران، دشمنان خدا و ظالمان را در آن عذاب می‌كند.[2] این واژه 77 بار در قرآن تكرار شده است.

نامهای جهنّم:

در قرآن نامهایی برای جهنّم گفته شده است از جمله: سَقَر، سَعیر، حَجیم، حُطَمة، هاوِیه، لظی، أثام، سجّین.

اوصاف جهنّم :

1.    سرای هلاكت و قرارگاه بد:

«... الْبَوَارِ جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَهَا و َبِئْسَ الْقَرَارُ » (ابراهیم/ 28- 29)

«آیا ندیدی كسانی را كه نعمت خدا را به كفران تبدیل كردند، و قوم خود را به سرای نیستی و نابودی كشاندند؟! (سرای نیستی و نابودی، همان) جهنم است كه آنها در آتش آن وارد می‌شوند؛ و بد قرارگاهی است.»

2. عذاب سخت و پردوام:

« ان عذابها کان غراما»( فرقان/65)

« عذاب جهنم سخت و پردوام است»

واژه "غرام"به معنای شدّت مصیبتی است كه دست از سر آدمی برندارد و همواره ملازم او باشد.[3]

3. فراگیر و إحاطه كامل:

« لَهُم مِّن جَهَنَّمَ مِهَادٌ وَمِن فَوْقِهِمْ غَوَاشٍ... » (اعراف/ 41)

«برای آنها بستری از (آتش) دوزخ، و روی آنها پوششهایی (از آن) است و این چنین ظالمان را جزا می‌دهیم!»

4.دارای ابواب هفتگانه:

«لَهَا سَبْعَةُ أَبْوَابٍ لِّكُلِّ بَابٍ مِّنْهُمْ جُزْء مَّقْسُوم »(حجر/ 44)

«هفت در دارد و برای هر دری، گروه معینی از آنها تقسیم شده‌اند.»

یكی از بدترین مجازات دوزخیان غذاها و نوشیدنی‌ها است؛ یعنی درست همان چیزی كه انسان باید از آن لذت ببرد، مایه درد و رنج شدید آنان می‌شود

معنای ابواب هفتگانه این است كه دوزخ هفت عذاب  دارد و هر نوع آن به مقتضای واردین، برای خود چند قسم دارد،[4] در حدیثی از امام علی (ع) آمده است:[5]

«جهنم هفت در دارد یعنی هفت طبقه است كه روی یكدیگر قرار دارند، حضرت علی (ع) یكی از دستها را بر روی دست دیگر نهاد و فرمود: اینطور، خداوند، بهشت را به عرض گسترش داده و آتش را طبقه طبقه قرار داده است، طبقه زیرین آن، جهنّم، روی آن لظی، روی آن حُطمة، بالای آن سَقَر، و بر سر آن جحیم، بالای آن سعیر و طبقه نخستین، هاویه است.»[6]

 برخی از ویژگیهای آتش جهنّم:

1. تغییر دهنده پوستها:

« لَوامَةٌ لِلْبَشرِ » (مدثّر/ 29)

جهنم

«پوست تن را به كلّی دگرگون می‌كند.»

گفته شده، آنچنان پوستها را سوزانیده و تغییر می‌دهد تا آنجا كه سیاه تر از شب تاریك می‌گردد. [7]

2. نه باقی می‌گذارد و نه رها می‌سازد:

«لا تُبْقی ولا تَذَرُ » (مدثر/ 28)

این آیه اشاره دارد به اینكه آتش دوزخ بر خلاف آتش دنیا كه گاه در نقطه‌ای از بدن اثر می‌كند و نقطه‌ دیگر سالم می‌ماند و گاه در جسم اثر می‌گذارد و روح از آن در امان می‌باشد، آتشی است فراگیر كه تمامی وجود انسان را در برمی‌گیرد و هیچ چیز را رها نمی‌كند بلكه درون و برون را می‌سوزاند. چنان كه فرمود:

‌» نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ *الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ » (همزه / 6-7)

«آتش برافروخته الهی است آتشی كه از دلها سر می‌زند»

ممكن است منظور این باشد كه هیچ كس را زنده نمی‌گذارد و هیچ كس را نمی‌میراند:

«الَّذِی یَصْلَى النَّارَ الْكُبْرَى ثُمَّ لَا یَمُوتُ فِیهَا وَلَا یَحْیَى » (اعلی/ 12 و 13)

«همان كسی كه در آتش بزرگ وارد می‌شود پس در آن آتش نه می‌میرد و نه زنده می‌شود»

یعنی نه با مردن خلاصی می‌یابد و نه با خوشی و راحتی مواجه می‌شود؛ بلكه دائماً در میان مرگ و زندگی دست و پا می‌زند و این بدترین بلا و مصیبت برای آنان است.

3.دارای حرارت شدید:

«قُلْ نارُ جَهَنَّمُ اَشدُّ حَرّاً...» (توبه/ 81)

«بگو آتش دوزخ گرمتر است...»

امام صادق (ع) می‌فرماید:

«این آتش شما، جزئی از هفتاد جزء از آتش دوزخ است كه هفتاد مرتبه با آب خاموش شده، باز شعله ور گردیده و اگر چنین نبود، هیچ انسانی قدرت تحمّل آن را نداشت؛ یعنی نمی‌توانست در كنار آن قرار گیرد.»[8]

عذابهای جسمانی دوزخیان:

1.غذاها و نوشیدنیهای دردناك:

یكی از بدترین مجازات دوزخیان غذاها و نوشیدنی‌ها است؛ یعنی درست همان چیزی كه انسان باید از آن لذت ببرد، مایه درد و رنج شدید آنان می‌شود.[9]

« إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ طَعَامُ الْأَثِیمِ كَالْمُهْلِ یَغْلِی فِی الْبُطُونِ كَغَلْیِ الْحَمِیمِ » (دخان/ 43- 46)

«مسلماً درخت زقّوم، غذای گنهكاران است، همانند فلز گداخته در شكمها می‌جوشد، جوششی همچون آب سوزان.»

در آیه دیگری می‌فرماید:

«...وَ یُسْقَى مِن مَّاء صَدِیدٍ یَتَجَرَّعُهُ وَلاَ یَكَادُ یُسِیغُهُ..» (ابراهیم/ 16و 17)

«...از آب بد بوی متعفّنی نوشانده می‌شود، به زحمت جرعه جرعه آنرا سر می‌كشد و هرگز حاضر نیست به میل خود آن را بیاشامد...»

2. لباس آتشین:

« فَالَّذِینَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیَابٌ مِّن نَّارٍ یُصَبُّ مِن فَوْقِ رُؤُوسِهِمُ الْحَمِیمُ یُصْهَرُ بِهِ مَا فِی بُطُونِهِمْ وَالْجُلُودُ» (حج/ 19- 20)

«كسانی كه كافر شدند لباسهایی از آتش برای آنها بریده شده و مایع سوزان و جوشان بر سرشان ریخته می‌شود، آن چنان كه هم درونشان با آن آب می‌شود و هم پوستهایشان.»

3. بادهای كشنده و آب سوزان:

«فِی سَمُومٍ وَحَمِیمٍ وَ ظِلٍّ مِّن یَحْمُومٍ لَّا بَارِدٍ وَلَا كَرِیمٍ » (واقعه/ 42- 44)

«آنها در میان بادهای كشنده و آب سوزان قرار دارند و در سایه دودهای متراكم و آتش زا، سایه‌ای كه نه خنك است و نه آتش زا.»

عذابهای روحانی دوزخیان:[10]

زیانکاران در جهنم

1.  عذاب خوار كننده:

«وَ الَّذِینَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَأُوْلَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ » (حج/ 57)

«كسانی كه كافر شدند و آیات ما را تكذیب كردند، عذاب خوار كننده‌ای برای آنهاست.»

2. غم واندوه دامنه دار :

« كُلمَا اَرادوُ ا اَن یَخرُجوُا مِنها من غمٍ اُعِیدوُ ا فِیهَا وَذُوقُوا عَذابَ الحَریقِ »(حج/ 22)

« هرگاه بخواهند از غم و اندوه‌های دوزخ خارج شوند، آنها را به آن باز می‌گردانند و (به آنها گفته می‌شود) بچشید عذاب سوزان را »

 3. تحقیر و سرزنش فراوان:

«رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْهَا فَإِنْ عُدْنَا فَإِنَّا ظَالِمُونَ قَالَ اخْسَؤُوا فِیهَا وَ لَا تُكَلِّمُونِ » (مومنون/ 107-108)

(دوزخیان گویند:) پروردگارا! ما را از این (دوزخ) بیرون آر، اگر بار دیگر تكرار كردیم قطعاً ستمگریم (و مستحق عذاب!) (خداوند) می‌گوید: دور شوید در دوزخ، و با من سخن مگوئید!»

كلم? "إخْسَأْ"به سگان گفته می‌شود و اگر به انسان گفته شود، برای خوار كردن او و ثابت كردن استحقاق عقاب وی است.[11]

4. گفتگوی حسرت آور با بهشتیان:

«و َنَادَى أَصْحَابُ النَّارِ أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِیضُواْ عَلَیْنَا مِنَ الْمَاء أَوْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّهُ قَالُواْ إِنَّ اللّهَ حَرَّمَهُمَا عَلَى الْكَافِرِینَ » (اعراف/ 50)

«و دوزخیان، بهشتیان را صدا می‌زنند كه: (محبت كنید) و مقداری آب یا از آنچه به شما روزی داده، به ما ببخشید. آنها در پاسخ می‌گویند: خداوند اینها را بر كافران حرام كرده است.»

عوامل ورود به جهنم:

1.كفر و طغیان:

«و َإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْكَافِرِینَ » (توبه/ 49)

«...وجهنم كافران را احاطه كرده است.»

در آیه دیگری می‌فرماید:

«إِنَّ جَهَنَّمَ كَانَتْ مِرْصَادًا لِلْطَّاغِینَ مَآبًا » (نبأ/ 21- 22)

«مسلماً (در آن روز) جهنم كمینگاهی است بزرگ و محل بازگشتی برای طغیانگران.»

2.نفاق و دورویی:

« إِنَّ الْمُنَافِقِینَ فِی الدَّرْكِ الأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ...» (نساء / 145)

«منافقان در پایین ترین درجات دوزخ قرار دارند...»

3. پیروی از شیطان:

«قَالَ اخْرُجْ مِنْهَا مَذْؤُومًا مَّدْحُورًا لَّمَن تَبِعَكَ مِنْهُمْ لأَمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنكُمْ أَجْمَعِینَ » (اعراف/ 18)

«(خداوند به شیطان) فرمود: از آن (مقام) با ننگ و عار و خواری، بیرون رو! و سوگند یاد می‌كنم كه هر كس از تو پیروی كند جهنم را از شما همگی پر می‌كنم!»

4.تعدّی از حدود الهی:

« وَمَن یَعْصِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ...» (نساء/ 14)

«و آن كس كه نافرمانی خداو پیامبری را كند و از مرزهای او تجاوز نماید، او را در آتشی وارد می‌كند كه جاودانه در آن خواهد ماند و برای او مجازات خوار كننده‌ای است.»

5. ادّعای الوهیّت (خدا بودن):

«وَ مَن یَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّی إِلَهٌ مِّن دُونِهِ...» (انبیاء / 29)

« و هر كس از آنها بگوید: من جز خدا، معبودی دیگرم، كیفر او را جهنم می‌دهیم...»

6. تكیه بر ظالمان و ستمگران:

«و َلاَ تَرْكَنُواْ إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُواْ فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ....» (هود/ 113)

« و بر ظالمان تكیه ننمایید، كه موجب می‌شود آتش شما را فرا بگیرد....»

7. مسخره و استهزای رسولان الهی:

«ذَلِكَ جَزَاؤُهُمْ جَهَنَّمُ بِمَا كَفَرُوا وَ اتَّخَذُوا آیَاتِی وَ رُسُلِی هُزُوًا »(كهف/ 106)

جهنم

«این گونه، كیفرشان دوزخ است، بخاطر آنكه كافر شدند و آیات من و پیامبرانم را به سخریه گرفتند.»

8. تكبّر در برابر خدا:

«وَ إِذَا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهَادُ» (بقره/ 206)

« و هنگامی كه به آنها گفته شود: از خدا بترسید! (لجاجت آنان بیشتر می‌شود) و لجاجت و تعصب، آنها را به گناه می‌كشاند، آتش دوزخ برای آنها كافی است و چه بد جایگاهی است.»

9. خودكشی:

« وَلاَ تَقْتُلُواْ أَنفُسَكُمْ إِنَّ اللّهَ كَانَ بِكُمْ » (نساء/ 29- 30)

«...خودكشی نكنید...و هر كس این عمل را از روی تجاوز و ستم انجام دهد، بزودی او را در آتش وارد خواهیم ساخت...»

10. ترك نماز:

«مَا سَلَكَكُمْ فِی سَقَرَ قَالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّینَ » (مدّثر/ 42- 43)

«چه چیز شما را به دوزخ وارد ساخت می‌گویند: ما از نمازگزاران نبودیم.»

11. كفران نعمتهای الهی:

«آیا ندیدی كسانی را كه نعمت خدا را به كفران تبدیل كردند و قوم خود را به سرای نیستی و نابودی كشاندند؟! (سرای نیستی و نابودی، همان) جهنم است كه آنها در آتش آن وارد می‌شوند و بد قرارگاهی است.» (ابراهیم/ 28و 29)

عوامل مصونیّت از جهنّم: [12]

«جهنم هفت در دارد یعنی هفت طبقه است كه روی یكدیگر قرار دارند، حضرت علی (ع) یكی از دستها را بر روی دست دیگر نهاد و فرمود: اینطور، خداوند، بهشت را به عرض گسترش داده و آتش را طبقه طبقه قرار داده است، طبقه زیرین آن، جهنّم، روی آن لظی، روی آن حُطمة، بالای آن سَقَر، و بر سر آن جحیم، بالای آن سعیر و طبقه نخستین، هاویه است.»

عوامل نجات از جهنم
1.تقوا:

«فَأَنذَرْتُكُمْ نَارًا تَلَظَّى...سَیُجَنَّبُهَا الْأَتْقَى »(لیل / 14و 17)

« و من شما را از آتشی كه ربانه می‌كشد بیم می‌دهم....و بزودی با تقواترین مردم از آن دور داشته می‌شود.»

2.تزكیه و خودسازی:

«الَّذِی یَصْلَى النَّارَ... قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَكَّى »(اعلی/ 12 و 14)

«همان كسی كه در آتش دوزخ بزرگ وارد می‌شود...به یقین كسی كه پاكی جست (و خود را تزكیه كرد)، رستگار شد.

3.اعمال صالح و شایسته:

« وَهُمْ یَصْطَرِخُونَ فِیهَا رَبَّنَا أَخْرِجْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا غَیْرَ الَّذِی كُنَّا نَعْمَل...» (فاطر/ 37)

«آنها دو دوزخ فریاد می‌زنند: پروردگارا! ما را خارج كن تا عمل صالحی انجام دهیم غیر از آنچه انجام می‌دادیم...»

آرزوهای دوزخیان:

جهنم شیطان آتش

 1. اطاعت از خدا و پیامبر:

«یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یَقُولُونَ... » (احزاب/ 66)

«در آن روز كه صورتهای آنان در آتش (دوزخ) دگرگون خواهد شد (از كار خویش پشیمان می‌شوند و) می‌گویند:  ای كاش خدا و پیامبر را اطاعت كرده بودیم!»

2.التزام به ایمان:

« وَلَوْ تَرَىَ إِذْ وُقِفُواْ عَلَى النَّارِ فَقَالُواْ... » (انعام/ 27)

«كاش (حال آنها را) هنگامی كه در برابر آتش (دوزخ) ایستاده‌اند، ببینی: می‌گویند: ای كاش (بار دیگر، به دنیا) بازگردانده می‌شدیم و آیات پروردگارمان را تكذیب نمی‌كردیم و از مؤمنان می‌بودیم.»

3.نجات از دوزخ:

«...فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ إِلَى خُرُوجٍ مِّن سَبِیلٍ » (غافر/ 11)

«...اكنون به گناهان خود معترفیم، آیا راهی برای خارج شدن (از دوزخ) وجود دارد.»

کاظم احمدزاده

تنظیم: شکوری_گروه دین و اندیشه تبیان


[1] . راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن مادّه «جهنّم»

[2] . مصطفوی، حسن؛ التحقیق فی كلمات القرآن الكریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1360 ش، ج 2، ص 134.

[3] . طباطبائی، سید محمد حسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ترجكه سید محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، 1360ش، ج 15، ص 332

[4] . پیشین، ج 12، ص 251

[5] . طبرسی، مجمع البیان ترجمه مترجمان، تهران، انتشارات فراهانی، 1360ش، ج 13، ص 191

[6] . ر.ك: هاشمی، سید علی؛ پرسمان قرآنی معاد، تهیه مركز فرهنگ و معارف قرآن، قم، بوستان كتاب، 1385، چاپ سوم، ص 195

[7] . مجمع البیان، همان، ج 26، ص 69

[8] . مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1404ق، ج 8، ص 288

[9] . مكارم شیرازی و همكاران،ناصر؛ پیام قرآن، دارالكتب الاسلامیه، تهران، 1376ش، ج 6، ص 430، ص 443

[10] . پرسمان قرآنی معاد، ص 196 همان.

[11] . مجمع البیان، همان، ج 7، ص 191

[12] . جهت مطالعه بیشتر ر.ك: فرهنگ قرآن، هاشمی رفسنجانی، اكبر ومحققان مركز فرهنگ و معارف قرآن، قم، بوستان كتاب، 1386، چاپ دوم، ج 10، ص 274 تا 300