قدم زنی در عصر اشکانی!
اگر اهل گشت و گذار در بناهای تاریخی و شهرهای باستانی هستید، تماشای دامغان را از دست ندهید. سرزمینی که به عقیده تاریخ نگاران، در سده چهارم پیش از میلاد با سکونت جمعی از مردم مغان در مسیر رودخانه چشمه علی به ده مغان معروف شد و بعد از مدتی به دامغان تغییر نام داد. شاید برایتان جالب باشد که بدانید دامغان پیش از میلاد مسیح آنقدر عظمت داشته كه اشك سوم و تیرداد اشكانی در سال 249 قبل از میلاد آن را پایتخت خود قرار داده بودند. این شهر تا قرن اول میلادی اهمیت خود را حفظ كرد و همچنان مركز ایالت بزرگ قومس بود و در طول دوران رفته رفته تبدیل به زنده ترین موزه تاریخ ایران شد که در هر گوشه آن، بخشی از تاریخ کهن کشور به چشم می خورد.
از ناری خانه؛ تا تاری خانه
اگر گذارتان به دامغان افتاد، مسجد تاریخانه این شهر را از دست ندهید. مسجدی که در جنوب شرقی دامغان قرار گرفته و نه تنها یکی از بهترین نمونههای مساجد نخستین ایرانی است، بلکه از قدیمیترین بناهای پس از اسلام هم به شمار می رود.
مسجد تاریخانه، با تمام سادگی اش، یکی از گیرا ترین بناهای باستانی ایران است که احساس شکوه و زیبایی تمام تاریخ را با اولین نگاه در چشم شما می ریزد. بنایی که خیلی از معماران ایرانی معتقدند با شکوهترین بناهای اسلامی به شمار می رود.
درباره وجه تسمیه این مسجد می گویند که تاری به معنای خداست و تاریخانه یعنی خدای خانه. هر چند در این باره نظرات مختلفی وجود دارد که به ورود اعراب به ایران بر می گردد. بر این اساس، گفته می شود که مسجد تاریخانه در گذشته آتشکده بوده و پس از تسلط اعراب، آن را ناریخانه خواندهاند و سپس به تاریخانه معروف شده است.
زمان ساخت بنای اولیه تاریخانه هم روایت های مختلفی دارد. نویسنده مرآه البلدان، دستور ساخت تاریخانه را به امیرالمؤمنین علی(ع) نسبت داده و آندره گدار، تاریخ ساخت این بنا را اواسط قرن دوم هجری ذکر کرده است. آرتور پوپ، زمان ساخت این مسجد را بین سالهای 130 تا 170 هجری دانسته و محمد کریم پیرنیا – معمار و محقق ایرانی- تاریخ ساخت آن را حدود سال 150 هجری میداند.
در دوره سلجوقی، مناره دایرهشکل دیگری ساخته شده که کتیبهای
به خط کوفی از آیات قرآنی روی آن دیده می شود و علاوه بر این، نام
بانی آن، بختیار، فرزند محمد در تاریخ 420 هجری هم دیده می شود
عظمت دامنگیر
مسجد تاریخانه دامغان، یکی از قدیمی ترین ساختمانهایی است که به سبک خراسانی ساخته شده است. این بنا به شدت تحت تأثیر معماری ساسانی و ساختمانها و کاخهای سروستان و فیروزآباد قرار دارد با این حال، بنای امروزی مسجد تاریخانه، دقیقا همان چیزی نیست که بنیانگذاران اولیه آن در نظر داشتند. ظاهرا در قرن سیزدهم هجری قمری، تنها چند ستون از این بنا باقی مانده بود که میرزا آقا عاملی، از وعاظ دامغانی، با کمک مالی مردم، تصمیم به بازسازی طاقهای مسجد می گیرد. اما در زمان بازسازی این مسجد به جای طاقهای بیضی شکل اصلی آن که اغلب فرو ریخته بودند، طاقهای نوکتیز جناغی بنا شدند و صورت کلی بنا را تغییر دادند. هر چند که در بخشهایی از بنا، نمونههایی از طاقهای بیضوی اولیه هنوز هم به چشم میخورد که نشان دهنده اصالت معماری بنا است.
طرح اصلی این بنا به سبک صحن مرکزی است؛ یعنی یک صحن بزرگ تقریبا چهارگوش در میانه و در گرداگرد آن رواقهایی با طاق ضربی روی ستونهای مدور. به این ترتیب، 22 دهانه طاق به صحن باز میشود. در سمت چپ بنا، نمای سه بعدی از کاخ سروستان به چشم میخورد و در سمت راست، نمایی از فضای شبستان جنوبی. برای نگهداری طاقها، ستونهای عظیمی از آجر بر پا شده که اگر دقت کنید می بینید که با قوسهایی به همدیگر و به دیوار وصل شدهاند. بر روی این قوسها هم دیواری به بلندی یک متر ساخته اند و بعد، طاقی گهوارهای را بر آن سوار کردهاند. برای حفظ تعادل و اتصال محکم قوسها به ستون، از قطعات چوب استفاده شده است. دهانه طاقی که در مرکز رواق به سمت قبله قرار میگرفته، از دهانههای دیگر عریضتر و بلندتر ساخته شده و بیانگر مراحل اولیه شکلگیری ایوان در مساجد شبستانی ایران است. به این ترتیب، علاوه بر تداوم سنت معماری دوره ساسانی، به مرکز جایی که محراب و منبر در آن قرار دارد، اهمیت خاصی شده است.
شاید برایتان جالب باشد اگر بدانید که مسجد تاریخانه دامغان، جزء اولین مساجد ایران است که در آن، مناره ساخته شده است. در بخش غربی مسجد، بناهای دیگری می بینید که اگرچه امروز به طور کامل از بین رفتهاند، اما بقایای آنها قابل تشخیص است.
درست مثل مناره ای با مقطع چهارگوش... می گویند ساخت این مناره میتواند به تأثیر از مناره مساجد عراق باشد، هرچند ممکن است آنها خود از معماری دوره ساسانی تأثیر پذیرفته باشند. اما در کنار این مناره، در دوره سلجوقی، مناره دایرهشکل دیگری ساخته شده که کتیبهای به خط کوفی از آیات قرآنی روی آن دیده می شود و علاوه بر این، نام بانی آن، بختیار، فرزند محمد در تاریخ 420 هجری هم دیده می شود. روی این مناره، تزیینات آجری بسیار زیبایی دیده می شود که سبک و سیاق سلجوقیان را به خوبی در آن می توان دید.
گروه گردشگری تبیان- رستم زاد