چلچراغ (6)
بداخلاق ها دلشان بسوزد!
در میان پیروان ادیان بزرگ، مسلمانان، خاصه شیعیان، همواره این امتیاز ویژه را داشته و دارند که افزون بر کتاب آسمانی قرآن، از آبشخور دریای بی کرانه ی دیگری برخوردارند و این زلال همیشه جاری، هماره در کوران و تاریکنای زندگی، چراغ راه رشد و بالندگیشان بوده است، سخنانی گرانسنگ و انسان ساز از موسس مکتب جاوید اسلام، حضرت ختمی مرتبت (ص) و خاندان گرانمایه اش (ع).
راویان و حدیث پژوهان مسلمان از همان سده های نخستین طلوع اسلام در حفظ و پاسداری از این میراث پر ارج سعی وافر داشته اند. از همین روی یکی از سنت های حسنه ای که از دیرباز تا کنون در میان محدثان و دانشمندان اسلامی جریان داشته سنت نیکوی چهل حدیث نگاری است.
چنین می نماید که دانشمندان اسلامی در پاسداشت این سنت دیرینه ملهم از روایت درربار نبوی بوده اند که فرمود: من حفظ من امتی اربعین حدیثا مما یحتاجون الیه من امر دینهم، بعثه الله یوم القیامه فقیها عالما. (خصال، الصدوق،319-302)
هر کس از امت من چهل حدیث از احادیث دینی مورد نیاز جامعه را حفظ کند خداوند متعال او را در روز قیامت به عنوان فقیه و دانشمند محشور خواهد کرد .»
همین بهانه، ما را برآن داشت تا در هر دیدار، چهل حدیثی راهگشا با اولویت موضوعات مبتلا به و کاربردی، به محضر عزیزتان عرضه بداریم.
از امروز، تک نگاره‌های دنباله دار "چلچراغ"، منتظر شماست.
اینک این شما و این ششمین چراغ از چلچراغ:
شکوری - گروه دین و اندیشه تبیان
چهل حدیث موضوعی، این شماره: اخلاق پسندیده
« 1 » پیامبر صلىاللهعلیه وآله : ... وَ ما یَمْنَعُكَ أنْ تُحِبَّ أنْ تَعیشَ حَمیدا وَ تَموتَ سَعیدا و اِنّما بُعِثْتُ عَلى تَمامِ مَحاسِنَ الأخْلاقِ؛(مجمع الزوائد، ج 8 ، ص 23 . )
چه چیزى مانع توست كه زندگى پسندیده و مرگ با سعادت را داشته باشى، چرا كه من براى كامل نمودن اخلاق زیبا مبعوث شدهام.
« 2 » پیامبر صلىاللهعلیهوآله : اَحَبُّكُمْ اِلَى اللّهِ اَحْسَنُكُمْ اَخْلاقا؛(مجمع البیان، ج 10، ص 87 .)
محبوبترین شما در نزد خدا، خوش اخلاقترین شماست.
«3 » امام صادق علیهالسلام : اِنَّ مِمّا یُزَیِّنُ الاِْسْلامَ الاَْخْلاقُ الْحَسَنَةُ فیما بَیْنَ النّاسِ؛(مشكاة الأنوار، ص 422.)
خوش اخلاقى در بین مردم، زینت اسلام است.
«4 » امام على علیهالسلام : عَوِّدْ اُذُنـَكَ حُسْنَ الاِْسْتِماعِ وَ لا تُصغِ اِلى ما لا یَزیدُ فى صَلاحِكَ استِماعُهُ فَاِنَّ ذلِكَ یُصدِئُ الْقُلوبَ وَ یوجِبُ الْمَذامَّ؛(غررالحكم، ح 6234 . )
گوش خود را به شنیدن خوبىها عادت بده و به آنچه كه به صلاح و درستى تو نمىافزاید گوش مسپار، زیرا این كار، دلها را زنگار مىزند و موجب سرزنش مىشود.
امام علی علیه السلام : نصیحت كردن در حضور دیگران، خُرد كردن شخصیت است.
« 5 » امام صادق علیهالسلام : اَلا اُحَدِّثُكَ بِمَكارِمِ الاَْخْلاقِ؟ الصَّفْحُ عَنِ النّاسِ وَ مُواساةُ الرَّجُلِ اَخاهُ فى مالِهِ وَ ذِكْرُ اللّهِ كَثیرا؛(معانى الأخبار، ص 191، ح 2. )
آیا به شما بگویم كه مكارم اخلاق چیست؟ گذشت كردن از مردم، كمك مالى به برادر (دینى) خود و بسیار به یاد خدا بودن.
«6 » امام على علیهالسلام : عَوِّدْ نَفْسَكَ الْجَمیلَ فَبِاعْتیادِكَ اِیّاهُ یَعودُ لَذیذا؛(شرحنهج البلاغه، ابن ابىالحدید، ج20، ص266، ح92. )
خودت را به كارهاى زیبا عادت بده كه اگر به آنها عادت كنى، برایت لذت بخش مىشوند.
« 7 » امام على علیهالسلام : ما اَصْعَبَ اِكْتِسابَ الْفَضائِلِ وَ اَیْسَرَ اِتْلافَها؛(شرحنهجالبلاغه، ابن ابى الحدید، ج20، ص 259، ح38.)
فضائل اخلاقى و صفات پسندیده چه به سختى به دست مىآیند و چه آسان از دست مىروند.
« 8 » امام سجاد علیهالسلام : قُلْتُ لِعَلىِّ بْنِ الْحُسَینِ علیهالسلام اَخْبِرنىِ بِجَمیعِ شَرایِـعِ الّدینِ، قالَ علیهالسلام : قَوْلُ الْحَقِّ وَ الْحُكْمُ بِالْعَدْلِ وَ الْوَفاءُ بِالْعَهْدِ؛(خصال، ص 113، ح 90. )
به امام سجّاد علیهالسلام عرض كردم: مرا از تمام دستورهاى دین آگاه كنید، امام علیه السلام فرمودند: حقگویى، قضاوت عادلانه و وفاى به عهد.
« 9 » پیامبر صلىاللهعلیهوآله : اَلا اُنَـبِّـئُـكُمْ بِخیارِكُمْ؟ قالوا: بَلى یا رَسولَ اللّهِ. قالَ اَحاسِنُـكُم اَخْلاقا اَ لْمُوَطِّـئُونَ اَكْنافا، اَ لَّذینَ یَأْلِفونَ وَ یُؤْلَفونَ ؛(بحارالأنوار، ج 71، ص 396، ح 76. )
آیا شما را از بهترین افرادتان خبر ندهم؟ عرض كردند: چرا، اى رسول خدا. حضرت فرمودند: خوش اخلاقترین شما، آنان كه نرمخو و بىآزارند، با دیگران انس مىگیرند و از دیگران انس و الفت مىپذیرند.
« 10 » امام على علیهالسلام : رَأْسُ الْعِلْمِ التَّمْییزُ بَیْنَ الاَْخْلاقِ وَ اِظْهارُ مَحْمودِها وَ قَمْعُ مَذْمومِها؛(غررالحكم، ح 5267. )
بالاترین درجه دانایى، تشخیص اخلاق از یكدیگر و آشكار كردن اخلاق پسندیده و سركوب اخلاق ناپسند است.
« 11 » امام صادق علیهالسلام : مَنْ اَحْسَنَ خُلْقَهُ اَحَبَّهُ الاَْخْیارُ وَ جانَبَهُ الفُجّارُ؛(مستدرك الوسائل، ج 8 ، ص 449. )
انسان خوش اخلاق، از دوستى مردمان خوب برخوردار است و از تعرّض آدمهاى نابكار در امان است .
« 12 » امام صادق علیهالسلام : وَ قَدْ سُئِلَ عَنْ مَكارِمِ الاَْخْلاقِ: اَلْعَفْوُ عَمَّنْ ظَـلَمَكَ وَ صِلَةُ مَنْ قَطَعَكَ وَ اِعْطاءُ مَنْ حَرَمَكَ وَ قَوْلُ الْحَقِّ وَ لَوْ عَلى نَفْسِكَ؛(معانى الأخبار، ص 191، ح 1. )
درباره مكارم اخلاق سؤال شد، فرمودند: گذشت از كسى كه به تو ظلم كرده، رابطه با كسى كه با تو قطع رابطه كرده، عطا به آن كس كه از تو دریغ داشته است و گفتن حق اگر چه بر ضد خودت باشد.
« 13 » امام حسن عسكرى علیهالسلام : كَفاكَ اَدَبا تَجَـنُّـبُكَ ما تَـكْرَهُ مِنْ غَیْرِكَ؛(بحارالأنوار، ج 78، ص 377. )
براى ادب تو همین بس كه آنچه را از دیگران نمىپسندى، از آن دورى كنى.
« 14 » امام حسین علیهالسلام : لا تَقولَنَّ فى اَخیكَ المُؤْمِنِ اِذا تَوارى عَنْكَ اِلاّ ما تُحِبُّ اَنْ یَقولَ فیكَ اِذا تَوارَیْتَ عَنْهُ؛(بحارالأنوار، ج 78، ص 127. )
وقتى كه برادر دینىات از تو جدا شد، سخنى پشت سر او نگو، مگر این كه دوست دارى او در پشت سر تو آن را بگوید.
« 15 » پیامبر صلىاللهعلیهوآله : ثَلاثٌ مَنْ لَمْ تَكُنْ فیهِ فَلَیْسَ مِنّى وَ لا مِنَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ. قیلَ: یا رَسولَ اللّهِ، وَ ما هُنَّ؟ قالَ: حِلْمٌ یَرُدُّ بِهِ جَهْلَ الْجاهِلِ وَ حُسْنُ خُلْقٍ یَعیشُ بِهِ فِى النّاسِ وَ وَرَعٌ یَحْجُزُهُ عَنْ مَعاصِى اللّهِ عَزَّوَجَلَّ؛(خصال، ص 145، ح 172. )
سه چیز است كه هر كس نداشته باشد نه از من است و نه از خداى عزّوجلّ. عرض شد: اى رسول خدا! آنها كدامند؟
فرمودند: بردبارى كه به وسیله آن جهالت نادان را دفع كند، اخلاق خوش كه با آن در میان مردم زندگى كند و پارسایى كه او را از نافرمانى خدا باز دارد.
« 16 » امام صادق علیهالسلام : اِنَّ لاَِهْلِ الْجَنَّةِ اَرْبَعَ عَلاماتٍ: وَجْهٌ مُنْبَسِطٌ وَ لِسانٌ لَطیفٌ وَ قَلْبٌ رَحیمٌ وَ یَدٌ مُعْطیَةٌ؛(مجموعه ورام، ج 2، ص 91. )
بهشتىها چهار نشانه دارند: روى گشاده، زبان نرم، دل مهربان و دستِ دهنده.
«17» پیامبر صلىاللهعلیهوآله : اَبَى اللّهُ لِصاحِبِ الْخُلْقِ السَّیِّىءِ بِالتَّوبَةِ. فَقیلَ: یا رَسول اللّهِ، وَ كَیْفَ ذلِكَ؟ قالَ: لاَِنـَّهُ اِذا تابَ مِنْ ذَنـْبٍ وَقَعَ فى اَعْظَمَ مِنَ الذَّنـْبِ الّذى تابَ مِنْهُ؛(بحارالأنوار، ج 73، ص 299، ح 12. )
خداوند از آدم بد اخلاق توبه نمىپذیرد. عرض شد: اى رسول خدا، چرا؟ فرمودند: چون هرگاه از گناهى توبه كند در ورطه گناهى بدتر از آن كه توبه كرده است مىافتد.
« 18 » پیامبر صلىاللهعلیهوآله : لا تَـكُنْ عَیّابا وَ لا مَدّاحا وَ لا طَعّانا وَ لا مُماریا؛(مكارم الاخلاق، ص 467.)
نه عیبجو باش و نه ثناگو، نه زخمزبان زن و نه مجادله گر.
«19 » امام على علیهالسلام : فى سَعَةِ الاَْخْلاقِ كُنوزُ الاَْرْزاقِ؛(كافى، ج 8 ، ص 23. )
گنجهاى روزى در وسعت اخلاق نهفته است.
« 20 » امام على علیهالسلام : مَنْ ساءَ خُلْقُهُ ضاقَ رِزْقُهُ؛(غررالحكم، ح 8023.)
هر كس بد اخلاق باشد، روزىاش تنگ مىشود.
« 21 » امام صادق علیهالسلام : لا عَیْشَ اَهْنَأُ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ؛(علل الشرایع، ج 2، ص 559.)
هیچ زندگى گواراتر از اخلاق و رفتار پسندیده نیست.
«22 » امام على علیهالسلام : اَلسَّیِّئُ الْخُلُقِ كَثیرُ الطَّیْشِ مُنَغَّصُ الْعَیْشِ؛(غررالحكم، ح 1604 . )
آدم بد اخلاق بسیار خطا مىكند و زندگىاش تلخ مىشود.
« 23 »امام سجاد علیهالسلام : اَللّهُمَّ لا تَدَعْ خَصْلَةً تُعابُ منّى اِلاّ اَصْلَحْتَها وَ لا عائِبَةً اُوَنَّبُ بِها اِلاّ حَسَّنْتَها وَ لا اُكْرومَةً فىَّ ناقِصَةً اِلاّ اَتـْمَمْتَها ؛(صحیفه سجادیه، از دعاى 20. )
خدایا هیچ صفتى كه بر من عیب شمرده شود وامگذار مگر آن كه اصلاحش فرمایى و هیچ صفت نكوهیدهاى را بجاى مگذار مگر آن كه آن را نكوسازى و مرا در هیچ خصلت پسندیده ناتمامى فرو مگذار مگر آن كه كاملش گردانى.
« 24 » امام صادق علیهالسلام : قالَ لُقْمانُ لاِبْنِهِ: یا بُنَىَّ ایّاكَ وَ الضَّجَرَ وَ سوءَ الْخُلْقِ وَ قِلَّةَ الصَّبْرِ فَلا یَسْتَقیمُ عَلى هذِهِ الْخِصالِ صاحِبٌ وَ اَ لْزِمْ نَفْسَكَ التُّؤَدَةَ فى اُمورِكَ وَ صَبِّرْ عَلى مَؤوناتِ الاِْخْوانِ نَفْسَكَ وَ حَسِّنْ مَعَ جَمیعِ النّاسِ خُلْقَكَ؛(قصص الأنبیاء، ص 198، ح 245. )
لقمان به فرزندش فرمود: فرزندم! از بىحوصلگى و بد اخلاقى و بىتابى دورى كن كه هیچ دوستى تحمل این خصلتها را ندارد. در كارهایت آرام و بردبار، در تحمّل زحمات برادران صبور و با همه مردم خوش اخلاق باش.
« 25 » امام على علیهالسلام : رُبَّ عَزیزٍ اَذَ لَّهُ خُلْقُهُ وَ ذَلیلٍ اَعَزَّهُ خُلْقُهُ؛(بحارالأنوار، ج 71، ص 396، ح 79. )
چه بسا عزیزى كه اخلاق بدش او را ذلیل و چه بسا ذلیلى كه اخلاق خوبش او را عزیز كرد.
« 26 » امام على علیهالسلام : حَسِّنْ خُلْقَكَ یُخَفِّفِ اللّهُ حِسابَكَ؛(امالى صدوق، ص 278. )
اخلاقت را خوب كن تا خداوند حسابت را آسان گرداند.
« 27 » امام على علیهالسلام : اِذا حَسُنَ الْخُلْقُ لَطُفَ النُّطْقُ؛(غررالحكم، ح 4052 . )
با اخلاق نیكو، گفتار نرم مىشود.
« 28 » امام على علیهالسلام : حُسْنُ الْخُلْقِ فى ثَلاثٍ: اِجْتِنابُ الْمَحارِمِ وَ طَـلَبُ الْحَلالِ وَ التَّـوَسُّعُ عَلَى الْعِیالِ؛(بحارالأنوار، ج 71، ص 394، ح 63. )
خوش اخلاقى در سه چیز است: دورى كردن از حرام، طلب حلال و فراهم آوردن آسایش و رفاه براى خانواده.
« 29 » امام صادق علیهالسلام : اِنَّ اللّهَ تَبارَكَ وَ تَعالى خَصَّ رَسولَ اللّهِ صلىاللهعلیهوآله بِمَكارِمِ الاَْخْلاقِ، فَامْتَحِنوا اَنـْفُسَكُمْ، فَاِنْ كانَتْ فیكُمْ فَاحْمَدُوا اللّهَ عَزَّوَجَلَ وَ ارْغَبوا اِلَیْهِ فِى الزّیادَةِ مِنْها. فَذَكَرَها عَشَرَةً: الیَقینُ وَ القَناعَةُ وَ الصَّبْرُ وَ الشُّكْرُ وَ الْحِلْمُ وَ حُسْنُ الْخُلْقِ وَ السَّخاءُ وَ الْغَیْرَةُ وَ الشَّجاعَةُ وَ الْمُروءَةُ؛(امالى صدوق، ص 290. )
خداى تبارك و تعالى، رسول خدا صلىاللهعلیهوآله را به مكارم اخلاق، مخصوص گردانید. پس شما نیز خود را بیازمایید، اگر این صفات در شما بود خداى عزّوجل را سپاس گویید و از خدا این مكارم را بیشتر بخواهید. سپس آن ده صفت را برشمردند: یقین، قناعت، صبر، شكر، بردبارى، خوشاخلاقى، بخشندگى، غیرت، شجاعت و جوانمردى.
« 30 » امام على علیهالسلام : عَوِّدْ نَفْسَكَ حُسْنَ النِّیَّةِ وَ جَمیلَ الْمَقْصَدِ، تُدْرِكْ فى مَباغیكَ النَّجاحَ؛(غررالحكم، ح 623. )
خودت را به داشتن نیّت خوب و مقصد زیبا عادت ده، تا در خواستههایت موفق شوى.
« 31 » امام على علیهالسلام : عَوِّدْ لِسانَكَ لینَ الْكَلامِ وَ بَذْلَ السَّلامِ، یَكْثُرْ مُحِبّوكَ وَ یَقِلَّ مُبْغِضوكَ؛(غررالحكم، ح 6231 )
زبان خود را به نرمگویى و سلام كردن عادت ده، تا دوستانت زیاد و دشمنانت كم شوند.
« 32 » امام على علیهالسلام : تِسْعَةُ اَشْیاءَ قَبیحةٌ وَ هِىَ مِنْ تِسْعَةِ اَنـْفُسٍ اَقبَحُ مِنها مِنْ غَیْرِهِمْ: ضیقُ الذَّرْعِ مِنَ الْـمُلوكِ وَ الْبُخْلُ مِنَ الاَْغْنیاءِ وَ سُرْعَةُ الْغَضَبِ مِنَ الْعُلَماءِ وَ الصِّبا مِنَ الْكُهولِ وَ الْقَطیعَةُ مِنَ الرُّؤوسِ وَ الْكِذْبُ مِنَ الْـقُضاةِ وَ الزَّمانَةُ مِنَ الاَْطِبّاءِ وَ الْبَذاءُ مِنَ النِّساءِ وَ الطَّیشُ مِن ذَوِى السُّلْطانِ؛(دعائم الإسلام، ج 1، ص 83 .)
نُه چیز زشت است، اما از نه گروه زشتتر: درماندگى و ناتوانى از دولتمردان؛ بخل از ثروتمندان؛ زود خشمى از دانشمندان؛ حركات بچگانه از میانسالان؛ جدایى حاكمان از مردم؛ دروغ از قاضیان؛ بیمارى كهنه از پزشكان؛ بدزبانى از زنان و سختگیرى و ستمگرى از سلاطین.
«33 » پیامبر صلىاللهعلیهوآله : اَلْعَدْلُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى الاُْمَراءِ اَحْسَنُ، وَ السَّخاءُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى الاَْغْنیاءِ اَحْسَنُ، اَلْوَرَعُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى الْعُلَماءِ اَحْسَنُ، اَلصَّبْرُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى الْفُقَراءِ اَحْسَنُ، اَلتَّوبَةُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى الشَّبابِ اَحْسَنُ، اَلْحَیاءُ حَسَنٌ وَلكِنْ فِى النِّساءِ اَحْسَنُ؛(نهج الفصاحه، ح 2006. )
عدالت نیكو است اما از دولتمردان نیكوتر، سخاوت نیكو است اما از ثروتمندان نیكوتر؛ تقوا نیكو است اما از علما نیكوتر؛ صبر نیكو است اما از فقرا نیكوتر، توبه نیكو است اما از جوانان نیكوتر و حیا نیكو است اما از زنان نیكوتر.
« 34 » امام على علیهالسلام : اَلْكَریمُ یَرى مَكارِمَ اَفْعالِهِ دَیْنا عَلَیْهِ یَقْضیهِ، اَللَّئیمُ یَرى سَوالِفَ اِحْسانِهِ دَیْنا لَهُ یَقْتَضیهِ ؛(غررالحكم، ح 2031 و 2032 .)
امام علی علیه السلام: فضائل اخلاقى و صفات پسندیده چه به سختى به دست مىآیند و چه آسان از دست مىروند.
بزرگوار، نیكوكارىهاى خود را بدهى به گردن خود مىداند كه باید بپردازد و فرومایه، احسانهاى گذشته خود را بدهى به گردن دیگران مىداند كه باید پس بگیرد.
«35 » امام على علیهالسلام : اِذا كانَ فى رَجُلٍ خَلَّةٌ رائِقَةٌ فَانْتَظِروا اَخَواتِها؛(نهج البلاغه، حكمت 445 . )
اگر در وجود كسى خصلتى پسندیده باشد، انتظار خصلتهاى پسندیده دیگرى را نیز در او داشته باشید.
« 36 » امام صادق علیهالسلام : ایّاكَ وَ خَصْلَتَینِ: اَلضَّجَرَ وَ الْكَسَلَ، فَاِنَّكَ اِنْ ضَجِرْتَ لَمْ تَصْبِرْ عَلى حَقٍّ وَ اِنْ كَسِلْتَ لَمْ تُؤَدِّ حَقّا؛(امالى صدوق، ص 636. )
از دو خصلت بپرهیز: بىحوصلگى و تنبلى، زیرا اگر كمحوصله باشى بر حق شكیبایى نكنى و اگر سست و تنبل باشى حقّى را ادا نكنى.
«37 » پیامبر صلىاللهعلیهوآله : اِنَّما تَفْسیرُ حُسْنِ الْخُلْقِ: ما اَصابَ الدُّنْیا یَرْضى وَ اِنْ لَمْ یُصِبْهُ لَمْ یَسْخَطْ؛(كنزالعمّال، ح 5229 . )
تفسیر خوش اخلاقى این است كه اگر دنیا به انسان رو كرد، راضى و خشنود باشد و اگر رو نكرد خشمگین و ناراحت نشود.
« 38 » پیامبر صلىاللهعلیهوآله : اَوَّلُ ما یوضَعُ فى میزانِ الْعَبْدِ یَوْمَ الْقیامَةِ حُسْنُ خُلْقِهِ؛(قرب الإسناد، ص 46، ح 149. )
نخستین چیزى كه روز قیامت در ترازوى اعمال بنده گذاشته مىشود، اخلاق خوب اوست.
« 39 » امام على علیهالسلام : مَنْ ساءَ خُلْقُهُ مَلَّهُ اَهْلُهُ؛(تحف العقول، ص 214 . )
هر كس بد اخلاق باشد، خانواده اش از او دلتنگ و خسته مىشوند.
« 40 » امام على علیهالسلام : اَلنُّصْحُ بَیْنَ الْمَلاَء تَقْریعٌ؛(شرحنهجالبلاغه،ابنابىالحدید، ج20،ص341،ح908 . )
نصیحت كردن در حضور دیگران، خُرد كردن شخصیت است.
