سیری در ترجمه های فارسی قرآن

قال علی (ع): ما حالس هذا القرآن احد الاقام عنه بزیاده او نقصان ، زاید? فی هدی و نقصان من عمی.

با قرآن کسی ننشست جز آنکه پس از برخاستن با فزونی یا کاستی برخاست. فزونی در رستگاری و راهیابی و کاستی در کوری و گمراهی.

قرآن ، چشمه زلالی است که آگاهان با بهره گیری از معارف آن ، دلهای تفتیده را سیراب می کنند و ژرف اندیشان با گل گشتی از بوستان رنگارنگ آن طراوت جان می گیرند. قرآن ، مشعل فروزان جاودانه ای است ، بر معبر تاریخ که در تاریک زار زندگی انسان در سده های دراز ، انبوه انسانهای سرگشته را به مقصد اعلی و مقصود والا ، رهنمون شده است.

قرآن ، سفره گسترده الهی و سرشار از زیباییها و آکنده از حقایق جان پرور است و نشستن بر سر این سفره و در نگریستن به زیباییهای آن و بهره وری از آموزه ها و حقایق حیات آفرینش ، ارزشمند و زندگی ساز است.

اکنون که در پرتوی درخشنده تابشهای تحرک آفرین حقایق اسلام در نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران ، قرآن به صحنه زندگی آمده است و در صفحه ذهن بسیاری ، جایگاهی والا و ارزشمند یافته است ، تشکیل چنین جلساتی با حضور خادمان و اندیشوران قرآنی می تواند ما را تا رسیدن به جایگاه شایسته و بایسته قرآن ، در زندگی و آشنایی با ابعاد گسترد? معارف آن و آمیختن قرآن ، با تمام حیات جامعه و نیک دریافتن آموزه ها و معیارها و ارزشهای آن ، رهنمون باشد ان شاء الله.

بازگشت به قرآن و بهره وری از معارف آفتابگون آن ، گرچه ده ها سال است که در بیان و بنان مصلحان و بیدارگران اقلیم قبله مطرح شده است و بر آن تأکید ورزیده شده است ، اما ، هنوز هم فراخوانی تازه و دعوتی فوری و مسؤولیتی خطیر و اجتناب ناپذیر است.

اینک بحث درباره ترجمه قرآن ، سخنی کوتاه در باب قدمت ترجمه و قدیمی ترین ترجمه ها؛ ترجمه های جدید از قرآن کریم و نیز چگونگی آنها را بررسی کنیم.

بحث ترجمه قرآن ، جواز و عدم جواز آن ، یکی از دهها بحث علوم قرآنی است که در میان عالمان علوم قرآنی مطرح بوده و است. در این بحث نیز مباحثی همچون: معنی ترجمه ، شرایط مترجم و ترجمه (که بیش از ده شرط ذکر کرده اند) ، فواید ترجمه قرآن و عقاید گوناگون اندیشوران مطرح شده است. لکن ، در این فرصت کوتاه نمی توان به همه این بحثها پرداخت و حتی نگاهی فهرستگونه به آنها داشت. این بحث جایگاه دیگر و فرصتهای بایسته بسیاری را می طلبد و اینجا به اجمال اشاره می کنیم که اکثر اندیشوران و عالمان علوم قرآنی (چه در میان شیعه و چه در میان اهل سنت) برآنند که ترجمه قرآن جایز است ، اما شرایط خاصی را برای آن بیان می کنند.

بحث ترجمه قرآن، از جمله مباحثی است که از سده های آغازین ظهور اسلام و نزول قرآن کریم و به ویژه اسلام آوردن کسان بسیاری در بلاد مختلف مطرح بوده است. تاکنون قرآن کریم به حدود صدوپنجاه زبان از زبانهای بشری ترجمه شده است که مجموعاً به بیش از سه هزار فقره می رسد.

بحث ترجمه قرآن به زبان فارسی و تاریخ آن نیز که گوشه ای از بحث ترجمه قرآن است ، به قرون اولیه اسلام برمی گردد که در عهد پیامبر اکرم (ص) سلمان فارسی ، صحابه جلیل القدر حضرت ، با اجازه پیامبر انجام داده است ، چنانکه ابوالمظفر شهخور اسفراینی در تفسیر تاج التراجم که بسا قدیمی ترین تفسیر فارسی موجود است ، چنین آورده است: سلمان فارسی از مصطفی ـ صلی الله علیه و سلم ـ دستوری خواست تا قرآن به پارسی ، به قوم خویش نویسد. وی را دستوری داد ، چنین گفتند که وی قرآن بنبشت و پارسی آن اندر زیر آن بنبشت ، آنگه آخر آن بنبشت: هذا القرآن الذی نزل علی محمد ، این است قرآن که فرو فرستیده آمده است بر محمد(ص).

تاج التراجم ، تصحیح نجیب مایل هروی ، ص 8. این یکی از افتخارات زبان فارسی است که قرآن کریم پیشتر و بیشتر به این زبان ترجمه شده است ، تا آنجا که بیش از پانصد ترجمه قرآن کریم به زبان فارسی در کتابنامه ها یاد شده است.

کهن ترین ترجمه موجود فارسی ، قرآن قدس نام دارد که گنجی بازیافته از گنجینه قرآنهای مترجم کتابخانه عظیم آستان قدس رضوی است که به همت جناب آقای دکتر علی رواقی تصحیح و تعلیقه نویسی شده است و به برآورد خود ایشان و صاحب نظران ، در فاصله بین سالهای 250 تا 350 هـ ق ترجمه شده است و اینک در قطع رحلی بزرگ در سال 1364 به چاپ رسیده است.

به دنبال این ترجمه ، می توان از ترجمه تفسیر سورآبادی متوفای 494 هـ ق یاد کرد. ترجمه نوبت اول ، تفسیر کشف الاسرار و عده الابرار میبدی نیز یاد کردنی است. درباره این تفسیر و اهمیت آن سخن بسیار گفته شده است و آن را از شیواترین و رساترین و استوارترین ترجمه های کهن فارسی دانسته اند.

ترجمه شاه ولی الله دهلوی نیز از ترجمه های دقیق و استوار فارسی قرآن کریم به شمار می آید ، این ترجمه بارها در هند و پاکستان به گونه های مختلف به چاپ رسیده است.

این همه در حالی است که چندین و چند ترجمه فارسی از تفاسیر قرآن شده است و یا تفاسیری ، به فارسی نگاشته شده است ، از جمله ترجمه تفسیر طبری که بعد از فتوای جواز ترجمه قرآن از سوی علمای ماوراءالنهر به وسیله خود آنان به فارسی ترجمه شده است که تاریخ آن به قرن چهارم هجری برمی گردد.

ترجمه و تفسیر بصائر یمینی با نثری استوار و متعلق به قرن ششم هجری. ترجمه و تفسیر قرآن معروف به تفسیر کمبریج ، تفسیر مواهب علیه مرحوم ملاحسین واعظ کاشفی متوفای 910 هـ ق که به فارسی نگاشته شده است. ترجمه تفسیر منهج الصادقین ملافتح الله کاشانی متوفای 910 و ترجمه و تفسیر شریف لاهیجی متوفای بین سالهای1088و1095 هـ ق و نیز دهها ترجمه و تفسیر فارسی دیگری که تعداد صد و چهل و دو نسخه آن در گنجینه گرانبهای آستان قدس رضوی محفوظ است و با عنایت الهی و همت والای قرآن پژوهان ، در فرهنگنامه قرآنی از آنها یاد شده است.

آنچه یاد شد و نگاشته های از این دست ، هریک از جایگاه ویژه ای برخوردارند که جای معرفی و بررسی مستقلی را می طلبد و این همه نشان از اهتمام و توجه خاص ایرانیان و عشق و علاقه آنان به قرآن کریم و خاندان عصمت و طهارت دارد.

ادامه دارد...