تبیان، دستیار زندگی
در شماره های قبلی مجموعه حاضر نظرات مشهور درباره تعریف محکم و متشابه همچون نظر علامه و ... آورده شده . حضرت آیت الله معرفت بعد از بیان آن موارد دو نظریه ویژه و شاذ را مطرح و نقد کرده‌اند که در این مقال تقدیم حضور شما می‌شود:
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

محکم و متشابه در قرآن

قرآن الکریم

فهرست شمارگاه این مجموعه

در شماره های قبلی مجموعه حاضر نظرات مشهور درباره تعریف محکم و متشابه همچون نظر علامه و ... آورده شده . حضرت آیت الله معرفت بعد از بیان آن موارد دو نظریه ویژه و شاذ را مطرح و نقد کرده‌اند که در این مقال تقدیم حضور شما می‌شود:

دو فرضیه دیگر (در تفسیر محکم و متشابه قرآن)

اخیرا،دو فرضیه دیگر در تفسیر محكم و متشابه ارائه شده كه كاملا غریب‏مى‏نمایند:

نظریه آیت الله طالقانی

مرحوم طالقانى براى قرآن دو حالت فرض كرده:پیش از نزول و پس از نزول.

حالت پیش از نزول را محكم و حالت پس از نزول را متشابه دانسته، گوید: «قرآن‏داراى دو وجود و دو مرحله است،مرحله پیش از نزول و تنزیل و مرحله پس ازنزول. قرآن،پیش از نزول محكم، ثابت، كلى و نامتغیر است. آن كتاب محكم و مكنون و جمعى پیش از نزول، ام الكتاب است كه برتر از حواس و اندیشه‏ها است و به زبان عربى هم نمى‏باشد. اصول ثابتى هستند، قوانین ثابت جهان و انسان،معرفت مبدا و توحید و صفات علیا، رابطه خلق با خالق، مراحل معاد،تكامل، مسؤولیت و تعهد انسان،احكام كلى عقلى و عملى، فروع نظرى،فكرى و عملى، همه از آن‏«ام الكتاب‏»ناشى مى‏شوند.

آن كتاب محكم و حكیم و ام الكتاب و محفوظ و مكنون، در ظروف اندیشه‏هاى‏گوناگون و زمان‏ها و مكان‏ها و شرایط و استعدادها،به صورت كلمات و آیات متفرق‏و تفصیلها، تبین گردیده و قرائت‏شده است. در نتیجه این آیات مفصل و تنزل یافته‏همان محكمات و ام الكتاب است كه در لباس عبارات و كلمات در آمده و متشابه‏گردیده است. اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا 1 .متشابهات تنها همین نیست كه ‏تشابه در مقصود و معنا داشته باشد، بلكه متشابه از جهت تشابه با محكمات هم‏هست‏».2

در این گفتار دو اشتباه به چشم مى‏خورد:

1-  تشابه شبهه انگیز و فتنه آفرین،با تشابه به معناى هم آهنگ و یك‏سان بودن ‏مشتبه شده است. در آیه 7 سوره آل عمران، متشابهات زمینه‏اى براى فتنه‏ جویان‏ شمرده شده است و قسمتى از آیات قرآنى چنین‏اند، از قبیل آیات صفات و آفرینش‏ و شناخت...كه در گنجایش فهم كوته اندیشان درست نیاید. ولى در آیه 23 سوره ‏زمر، وصف تمامى كتاب آمده و همه آیات و سور قرآنى، زیبا و فریبا با محتوایى بلند و بیانى رسا جلوه‏گر شده‏اند. تفاوت و اختلافى در میان نیست و این خود شاهد بر صدق كلام خدا است. خلط كردن میان این دو مفهوم شایسته نیست، بلكه یك نوع‏ تفسیر به راى به شمار مى‏رود.

«قرآن‏داراى دو وجود و دو مرحله است،مرحله پیش از نزول و تنزیل و مرحله پس ازنزول. قرآن،پیش از نزول محكم، ثابت، كلى و نامتغیر است. آن كتاب محكم و مكنون و جمعى پیش از نزول، ام الكتاب است كه برتر از حواس و اندیشه‏ها است و به زبان عربى هم نمى‏باشد

2-  روشن نیست چرا فرض دو مرحله‏اى بودن نزول قرآن، كه داراى دو وجود عرشى و فرشى است (گفتار علامه طباطبایى درباره نزول دفعى و تدریجى قرآن)، در مورد محكم و متشابه قرآن آورده شده است؟

اساسا این سؤال مطرح است كه قرآن صریحا گفته: مِنْهُ آیَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ 3 ، برخى‏«محكمات‏» و برخى‏«متشابهات‏» و مقصود همین قرآن موجود است كه بر دو بخش تقسیم شده، ولى چرا صاحب مقال، كل ‏قرآن را در دو مرحله فرض كرده كه در مرحله علیا، محكم و در مرحله سفلى،متشابه است. آن گاه چگونه مردم به مرحله علیا دست‏ یابند؟! در حالى كه از نزدیك‏شدن به متشابه (مرحله سفلى) ممنوع مى‏باشند؟!

نظریه روشنفکران التقاطی

روشنفکران التقاطی

نظریه دوم از برخى گروه‏هاى التقاطى كه افكار الحادى خود را در پوشش ‏اسلام جلوه مى‏دهند4 بوده و چنین ارائه شده:

محكمات آیاتى هستند كه اصول اساسى و دیدگاه‏هاى كلى مكتب رابیان مى‏كنند. این اصول استوار و پا بر جا بوده، به مثابه حقایقى ثابت و پایدارمى‏باشند، از قبیل اصل هدایت، زوال باطل و پیروزى مستضعفین و محرومان.

آیات متشابهه -متقابلا- مشتمل بر مطالبى است كه خود «اصل‏» نیستند، اما منبعث‏ از اصول مى‏باشند، لذا فاقد خصلت ثبات و پایدارى هستند. محكمات نقش ‏استراتژیك دارند و متشابهات تاكتیك‏هایى براى پیاده كردن آنها مى‏باشد، لذا در هر زمانى این متشابهات و فروع و تاكتیكها متغیر و متبدل مى‏شوند. متشابهات در حوزه علوم واقع شده كه پیش رفت علوم طبیعى، سیاسى و اقتصادى باعث قبض وبسط آنها مى‏گردد و بلكه در زمان متاخر ضد ارزش و ارتجاعى قلم داد مى‏شوند.

بنابر این تمامى آیات الاحكام، اعم از ناسخ و منسوخ جزء متشابهات هستند و نقش ‏تاكتیكى و مرحله‏اى را ایفا مى‏كنند،لذا هم چنان باب نسخ در احكام قرآن باز است.

گویند اعتقاد به استمرار نسخ براى خیلىها واقعا امرى دشوار است. این ‏دشوارى نشان دهنده یك محافظه كارى ویران كننده‏اى است كه طى قرنها سكون و تحجر بر اندیشه و ایدئولوژى اسلامى عارض شده است. اینان گمان مى‏كنند كه اگر معتقد به استمرار نسخ باشند عظمت و تقدس قرآن خدشه‏دار مى‏گردد در حالى كه‏ با این موضع‏گیریها، عظمت قرآن نفى مى‏شود و شایسته قرار گرفتن در موزه آثار باستانى مى‏شود...5

این نظریه،اصول و قواعد شریعت و فروع متفرعه بر آن را، به جاى محكمات و متشابهات قرآن گرفته است.

شریعت اسلام داراى اصولى ثابت و نامتغیر است كه به نام‏ «قواعد» خوانده ‏مى‏شوند. تمام احكام فرعى كه با شرایط متحول زمان و مكان قابل تغییر و تبدیل ‏است ‏بر آن اصول ثابت متفرع مى‏باشند. یك فقیه آگاه به احوال و اوضاع زمانه‏ مى‏بایست جریانات سیاسى، اقتصادى و اجتماعى حاضر را از دیدگاه آن قواعد ارزیابى كند، صحت و سقم، سالم و فاسد بودن آنها را بر وفق همان اصول و در چارچوب همان قواعد و پایه‏ها بررسى نموده و تشخیص دهد. این تحول بر اساس‏ مقتضیات زمان و ناشى از اجتهاد است و به نسخ آیات ربطى ندارد، زیرا نسخ در احكام كلى است نه در فروع و جزئیات متفرعه. علاوه، این تغییر و تحول در احكام ‏قرآن نیست، زیرا احكام وارده در قرآن همان احكام كلى و ثابت و اصولى است.

اساسا در قرآن حكمى كه قابل تغییر باشد وجود ندارد، قرآن با تمام محتویاتش‏ جاودانه است.

گروه دین و اندیشه تبیان


1. زمر 39:23.

2. پرتوى از قرآن،ج 3،ص 20 19.

3. آل عمران 3:7.

4. گروه منافقین موسوم به مجاهدین خلق.

5. چگونه قرآن بیاموزیم(دین امیدم قرآن)ص 56-21.