محکم و متشابه در قرآن
در شماره های قبلی مجموعه حاضر نظرات مشهور درباره تعریف محکم و متشابه همچون نظر علامه و ... آورده شده . حضرت آیت الله معرفت بعد از بیان آن موارد دو نظریه ویژه و شاذ را مطرح و نقد کردهاند که در این مقال تقدیم حضور شما میشود:
دو فرضیه دیگر (در تفسیر محکم و متشابه قرآن)
اخیرا،دو فرضیه دیگر در تفسیر محكم و متشابه ارائه شده كه كاملا غریبمىنمایند:
نظریه آیت الله طالقانی
مرحوم طالقانى براى قرآن دو حالت فرض كرده:پیش از نزول و پس از نزول.
حالت پیش از نزول را محكم و حالت پس از نزول را متشابه دانسته، گوید: «قرآنداراى دو وجود و دو مرحله است،مرحله پیش از نزول و تنزیل و مرحله پس ازنزول. قرآن،پیش از نزول محكم، ثابت، كلى و نامتغیر است. آن كتاب محكم و مكنون و جمعى پیش از نزول، ام الكتاب است كه برتر از حواس و اندیشهها است و به زبان عربى هم نمىباشد. اصول ثابتى هستند، قوانین ثابت جهان و انسان،معرفت مبدا و توحید و صفات علیا، رابطه خلق با خالق، مراحل معاد،تكامل، مسؤولیت و تعهد انسان،احكام كلى عقلى و عملى، فروع نظرى،فكرى و عملى، همه از آن«ام الكتاب»ناشى مىشوند.
آن كتاب محكم و حكیم و ام الكتاب و محفوظ و مكنون، در ظروف اندیشههاىگوناگون و زمانها و مكانها و شرایط و استعدادها،به صورت كلمات و آیات متفرقو تفصیلها، تبین گردیده و قرائتشده است. در نتیجه این آیات مفصل و تنزل یافتههمان محكمات و ام الكتاب است كه در لباس عبارات و كلمات در آمده و متشابهگردیده است. اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا 1 .متشابهات تنها همین نیست كه تشابه در مقصود و معنا داشته باشد، بلكه متشابه از جهت تشابه با محكمات همهست».2
در این گفتار دو اشتباه به چشم مىخورد:
1- تشابه شبهه انگیز و فتنه آفرین،با تشابه به معناى هم آهنگ و یكسان بودن مشتبه شده است. در آیه 7 سوره آل عمران، متشابهات زمینهاى براى فتنه جویان شمرده شده است و قسمتى از آیات قرآنى چنیناند، از قبیل آیات صفات و آفرینش و شناخت...كه در گنجایش فهم كوته اندیشان درست نیاید. ولى در آیه 23 سوره زمر، وصف تمامى كتاب آمده و همه آیات و سور قرآنى، زیبا و فریبا با محتوایى بلند و بیانى رسا جلوهگر شدهاند. تفاوت و اختلافى در میان نیست و این خود شاهد بر صدق كلام خدا است. خلط كردن میان این دو مفهوم شایسته نیست، بلكه یك نوع تفسیر به راى به شمار مىرود.
2- روشن نیست چرا فرض دو مرحلهاى بودن نزول قرآن، كه داراى دو وجود عرشى و فرشى است (گفتار علامه طباطبایى درباره نزول دفعى و تدریجى قرآن)، در مورد محكم و متشابه قرآن آورده شده است؟
اساسا این سؤال مطرح است كه قرآن صریحا گفته: مِنْهُ آیَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ 3 ، برخى«محكمات» و برخى«متشابهات» و مقصود همین قرآن موجود است كه بر دو بخش تقسیم شده، ولى چرا صاحب مقال، كل قرآن را در دو مرحله فرض كرده كه در مرحله علیا، محكم و در مرحله سفلى،متشابه است. آن گاه چگونه مردم به مرحله علیا دست یابند؟! در حالى كه از نزدیكشدن به متشابه (مرحله سفلى) ممنوع مىباشند؟!
نظریه روشنفکران التقاطی
نظریه دوم از برخى گروههاى التقاطى كه افكار الحادى خود را در پوشش اسلام جلوه مىدهند4 بوده و چنین ارائه شده:
محكمات آیاتى هستند كه اصول اساسى و دیدگاههاى كلى مكتب رابیان مىكنند. این اصول استوار و پا بر جا بوده، به مثابه حقایقى ثابت و پایدارمىباشند، از قبیل اصل هدایت، زوال باطل و پیروزى مستضعفین و محرومان.
آیات متشابهه -متقابلا- مشتمل بر مطالبى است كه خود «اصل» نیستند، اما منبعث از اصول مىباشند، لذا فاقد خصلت ثبات و پایدارى هستند. محكمات نقش استراتژیك دارند و متشابهات تاكتیكهایى براى پیاده كردن آنها مىباشد، لذا در هر زمانى این متشابهات و فروع و تاكتیكها متغیر و متبدل مىشوند. متشابهات در حوزه علوم واقع شده كه پیش رفت علوم طبیعى، سیاسى و اقتصادى باعث قبض وبسط آنها مىگردد و بلكه در زمان متاخر ضد ارزش و ارتجاعى قلم داد مىشوند.
بنابر این تمامى آیات الاحكام، اعم از ناسخ و منسوخ جزء متشابهات هستند و نقش تاكتیكى و مرحلهاى را ایفا مىكنند،لذا هم چنان باب نسخ در احكام قرآن باز است.
گویند اعتقاد به استمرار نسخ براى خیلىها واقعا امرى دشوار است. این دشوارى نشان دهنده یك محافظه كارى ویران كنندهاى است كه طى قرنها سكون و تحجر بر اندیشه و ایدئولوژى اسلامى عارض شده است. اینان گمان مىكنند كه اگر معتقد به استمرار نسخ باشند عظمت و تقدس قرآن خدشهدار مىگردد در حالى كه با این موضعگیریها، عظمت قرآن نفى مىشود و شایسته قرار گرفتن در موزه آثار باستانى مىشود...5
این نظریه،اصول و قواعد شریعت و فروع متفرعه بر آن را، به جاى محكمات و متشابهات قرآن گرفته است.
شریعت اسلام داراى اصولى ثابت و نامتغیر است كه به نام «قواعد» خوانده مىشوند. تمام احكام فرعى كه با شرایط متحول زمان و مكان قابل تغییر و تبدیل است بر آن اصول ثابت متفرع مىباشند. یك فقیه آگاه به احوال و اوضاع زمانه مىبایست جریانات سیاسى، اقتصادى و اجتماعى حاضر را از دیدگاه آن قواعد ارزیابى كند، صحت و سقم، سالم و فاسد بودن آنها را بر وفق همان اصول و در چارچوب همان قواعد و پایهها بررسى نموده و تشخیص دهد. این تحول بر اساس مقتضیات زمان و ناشى از اجتهاد است و به نسخ آیات ربطى ندارد، زیرا نسخ در احكام كلى است نه در فروع و جزئیات متفرعه. علاوه، این تغییر و تحول در احكام قرآن نیست، زیرا احكام وارده در قرآن همان احكام كلى و ثابت و اصولى است.
اساسا در قرآن حكمى كه قابل تغییر باشد وجود ندارد، قرآن با تمام محتویاتش جاودانه است.
گروه دین و اندیشه تبیان
1. زمر 39:23.
2. پرتوى از قرآن،ج 3،ص 20 19.
3. آل عمران 3:7.
4. گروه منافقین موسوم به مجاهدین خلق.
5. چگونه قرآن بیاموزیم(دین امیدم قرآن)ص 56-21.