آشنایی با اصطلاحات ادبی!(8)
| بخش اول | بخش دوم | بخش سوم | بخش چهارم |
| بخش پنجم | بخش ششم | بخش هفتم | بخش هشتم |
عدالت ادبی
عدالت ادبی از خصلت های اخلاقی ادبیات به شمار می رود. به موجب این خصلت، هر اثر ادبی در نهایت باید بازتابنده روحیه ای عدالت خواهانه باشد به طوری که خبث و بدطینتی به کیفر برسد و پاکی و نیکی پاداش نیکو ببیند.
این نظریه نخستین بار توسط توماس رایمر ، ادیب قرن هفدهم در کتاب "تراژدی های اعصار گذشته" (1678م) پیش کشیده شد اما پیش از آن نیز همواره از آثار ادبی توقع عدالت جویی و عدالت خواهی رفته است.
عدالت ادبی نزد دسته ای از نویسندگان مثل اسکار وایلد ، نویسنده و شاعر ایرلندی و دیگر طرفداران نظریه "هنر برای هنر" چندان مورد توجه و اهمیت قرار نگرفته است.
عصر ژاکوب
در تاریخ اجتماعی انگلستان سالهای حکومت جیمز اول (1653-1625) را در بر می گیرد. این دوران مانند دوران الیزابت از حیث فعالیت های ادبی بسیار غنی بوده است. شخص پادشاه حداقل چهار کتاب نوشت که دو تای آن راجع به شعر و شاعری بود. از نمایش نامه نویسان برجسته ی این دوران می توان ویلیام شکسپیر ، بن جونسون ، و وبستر را نام برد. جان دان و درایتون نیز از مشهورترین شعرای غنایی در این عصر بوده اند. در زمینه نثر فرانسیس بیکن و روبرت برتون از نویسندگان برجسته ی عصر ژاکوب به شمار می آیند.
غزل
یکی از انواع مهم شعر فارسی غزل است که 5 تا 16 بیت و در مواردی تا بیش از20 بیت دارد و همه ی ابیات آن بر یک وزن و قافیه اند.
ساختمان غزل همانند قصیده است . بدین معنی که مصراع اول بیت نخست با مصراع دوم همان بیت و مصراع های دوم سایر ابیات هم قافیه است . موضوع غزل برخلاف قصیده در خدمت آرزوها و خواست های خود شاعراست، از عشق و آرزو و شکایت از یار و امثال آن گرفته تا باورهای فلسفی، عرفانی، اخلاقی و اجتماعی .
منظور از عشق در غزل، عشق صوری و زمینی و در غزلیات عرفانی که عالی ترین تجلیات عاشقانه و ربّانی در شعر فارسی است ،عشق الهی و آسمانی است .
نخستین بیت غزل را مطلع و آخرین بیت آن را که اغلب همراه با ذکر تخّلص شاعراست، مقطع می نامند. تخّلص درغزل برخلاف تخّلص درقصیده، عنوان شعریِ شاعراست و در واقع امضای شاعر در پایان آن است که پس از دوره ی مغول بیش ترمعمول شده است.
رودکی ، کمال الدین اصفهانی ، سعدی و حافظ ، فخرالدین عراقی ، مولوی ، صائب ، خواجوی کرمانی و عطار را غزلیات زیبا و نغز است .
غزل پردازان هم روزگار ما بسیارند و از آن میان باید به ملک الشعرای بهار ، رهی معیری ، استاد شهریار ، هوشنگ ابتهاج ، دکترحمیدی شیرازی و بسیار کسان دیگر نام برد. از مخالفان غزل، ناصرخسرو مشهورترین است .
زیباترین و برجسته ترین بیت غزل یا قصیده را از لحاظ لفظ و معنی بیت الغزل و بیت القصیده و یا شاه بیت می گویند.
حافظ می گوید :
| در خرابات مغان نورخدا می بینم |
| این عجب بین چه نوری ز کجا می بینم |
| جلوه بر من مفروش ای ملک الحاج که تو |
| خانه می بینی و من خانه خدا می بینم |
| خواهم از زلف بتان نافه گشایی کردن |
| فکر دور است همانا که خطا می بینم |
| سوز دل اشک روان آه سحر ناله شب |
| این همه از نظر لطف شما می بینم |
| کس ندیده است ز مشک ختن و نافه چین |
| آن چه من هرسحر از باد صبا می بینم |
. . . . .
مولوی می فرماید:
| یارمرا، غارمرا، عشق جگرخوار مرا |
| یارتویی، غارتویی، خواجه نگه دار مرا |
| نوح تویی، روح تویی، فاتح مفتوح تویی |
| سینه ی مشروح تویی بر در اسرار مرا |
| نورتویی، سورتویی، دولت منصورتویی |
| مرغ گه طور تویی، خسته به منقار مرا |
| قطره تویی،بحرتویی، لطف تویی، قدرتویی |
| قندتویی، زهرتویی، بیش میازار مرا |
| روزتویی، روزه تویی، حاصل در یوزه تویی |
| آب تویی، کوزه تویی، آب ده این بار مرا |
| دانه تویی، باده تویی، جام تویی |
| پخته تویی، خام تویی، خام بمگذار مرا |
| این تن اگر کم تندی، راه دلم کم زندی |
| راه شدی، تا نبدی این همه گفتار مرا |
و رهی معیری می گوید:
| نه دل مفتون دلبندی، نه جان مدهوش دلخواهی |
| نه بر مژگان من اشکی، نه بر لب های من آهی |
| نه جان بی نصیبم را، پیامی ازدلارامی |
| نه شام بی فروغم را، نشانی از سحرگاهی |
| نیابد محفلم گرمی، نه از شمعی نه از جمعی |
| ندارد خاطرم الفت، نه بامهری نه با ماهی |
| به دیدار اجل باشد، اگرشادی کنم روزی |
| به بخت واژگون باشد، اگرخندان شوم گاهی |
| کی ام من؟ آرزو گم کرده ای تنها و سرگردان |
| نه آرامی، نه امیدی، نه همدردی، نه همراهی |
| گهی افتان و خیزان، چون غباری در بیابانی |
| گهی خاموش و حیران، چون نگاهی به نظرگاهی |
| رهی، تا چند سوزم در دل شب ها چو کوکب ها |
| به اقبال شرر نازم که دارد عمر کوتاهی |
قصیده و غزل درتعداد ابیات و نیز درون مایه با هم تفاوت دارد. متوسط ابیات قصیده چهل تا پنجاه بیت است و درازترین آن ها به نزدیک 300 بیت می رسد. سرودن قصاید استوار و پر معنی درحد شاعران بزرگ است و شماره ی ابیات غزل های نغز و زیبا و یکدست از 10 بیت بیش تر نیست .
غلیان
غلیان در لغت به معنی رویش و جوشش بی اختیار و پیش بینی نشده است و در نقد ادبی اصطلاحی است که به طور عمده توسط شعرا و منتقدان رمانتیک مطرح شد تا از چه گونگی زایش و تولد شعر سخن گویند. در این ارتباط، غلیان یا خودجوشی بیانگر نظریه ای است که به موجب آن عمل زایش و شکفتگی شعر در وجود شاعر به شیوه ای فارغ از پیش اندیشی به مثابه تراکم و بارشی یکباره تحقق می پذیرد.
فابل
فابل داستانی است تمثیلی، دارای نکته های اخلاقی که قهرمانان آن حیوانات و گاه گیاهان هستند که مانند انسان رفتار می کنند و حرف می زنند. دلایل استفاده از حیوانات در فابل این بوده است که گفتار صریح و بدگویی و یا ریشخند مستقیم بزرگان و فرمانروایان برای نویسندگان کار ناممکنی بوده است. زیرا شمشیر تهدید همواره بالای سر آنان بوده است. کلیله و دمنه، موش و گربه عبید زاکانی و مرزبان نامه اسپهبد مرزبان بن رستم را می توان از این نوع دانست.
فاصله صغری
فاصله صغری سه متحرک و یک ساکن را گویند. مثل شِنَوَم و یا بـِرَوَم، یا دو هجای کوتاه و یک هجای بلند.
فاصله کبری
فاصله کبری چهار متحرک و یک ساکن را گویند. مثل بـِبَرَمَش و یا بـِخوانـَمَش، یا سه هجای کوتاه و یک هجای بلند
فرافکنی ادبی
فرافکنی ادبی فرایندی روانی است که به موجب آن شاعر یا نویسنده، حالات و احساسات درونی خود را به طبیعت بسط و نسبت می‌دهد و به همگون‌سازی عواطف خود با طبیعت می‌پردازد. نمونه‌ی چنین فرافکنی را می‌توان در شعر شاعری اندوهناک از فراق دلدار یافت که نم نم باران را جلوه‌ی اندوه آسمان از نظاره‌ی چنین فراقی می‌داند و آن را همدردی با خود تعبیر می‌کند.
فرا نقد
نقد نقد (یا همان فرانقد) بحث درباره خود نقد و مطالعه ی انواع و اقسام آن و شیوه های مختلف آن و رجحان برخی بر دیگری و نشان دادن محاسن و معایب شیوه های نقادی است. در این صورت نقد علمی است که می توان در باب خود آن به مطالعه پرداخت. نمونه آن کتاب شیوه های نقد ادبی دیچز یا کتاب نقد نو جان کرورنسام (که در آن آراء منتقدان انگلیسی چون ریچاردز و امپسون و الیوت مورد نقادی قرار گرفته است) یا مقاله ابرمز در فرهنگ اصطلاحات ادبی است.
گاهی این اصطلاح را در مورد نقدی که بر اثر انتقادی نوشته شده است نیز به کار می برند، مشروط بر این که بحث کلی باشد و مثلا بررسی شود که آیا آن شیوه ی نقد در مورد موضوع مورد بحث متناسب بوده است یا خیر؟
فصاحت
فصاحت را در فارسی گشاده زبانی و گویایی معنی کرده اند و به دست نیاید مگر آن که در سخن از واژه ها و ترکیبات خوش آهنگ و رایج بهره بگیرند.
فمینا
جایزه‌ی فمینا که مبلغ آن اکنون 5000فرانک است در سال 1904م به‌وسیله‌ی گروهی از بانوان نویسنده‌ی فرانسوی و مجله‌ی "فمینا" و "وی اورز" بنیاد نهاد شد. در سالهای اخیر مجله‌ی "وی پراتیک" جای مجله‌ی "وی اورز" را گرفت. این جایزه تاکنون به نام‌های "جایزه‌ی فمینا وی اورز" و جایزه‌ی فمینا پراتیک شناخته شده است. جایزه به عالی‌ترین کتاب سال که به‌وسیله‌ی زن یا مردی نویسنده به زبان فرانسوی نوشته شده باشد داده می‌شود. اثر منتخب باید بیانگر قدرت خلاقه‌ی نویسنده یا دارای انسجام و اصالتی مبشر آتیه‌ی درخشان وی باشد. این جایزه مخصوص رمان و داستان است و تنها به یک نفر تعلق می‌گیرد. هر سال در ماه دسامبر گروهی از بانوان فاضل به داوری در مورد کتاب برنده می‌پردازد.
ادامه دارد ...
آریا ادیب
تهیه و تنظیم برای تبیان: مهسا رضایی - بخش ادبیات
