محنت حال و لذت آینده
وقتی خداوند متعال بهشت و دوزخ را آفرید، نخست به جبرئیل فرمود: به بهشت و آنچه برای اهل آن آماده کرده‌ام نگاه کن. وی چنان آن را لذت‌بخش دید که گفت: به عزتت سوگند، هرکس وصف آن را بشنود، حتماً وارد می‌شود. آنگاه خداوند راه دستیابی به آن را با محنت و رنج درآمیخت و بار دیگر نظر جبرئیل را پرسید. وی گفت: به تحقیق از آن ترسم که هیچ‌کس وارد نشود. سپس به وی فرمود: به سمت دوزخ برو و آنچه را برای اهل آن آماده کرده‌ام ببین. وی وضعیت را چنان دید که گفت: به عزتت سوگند، کسی نیست که وصف آن را بشنود و داخل آن شود. آنگاه خداوند راه آن را با لذت درآمیخت و دوباره نظر وی را جویا شد. جبرئیل در پاسخ گفت: به تحقیق از آن ترسم که همه وارد شوند و هیچ کس از آن نجات نیابد!
این صرفاً حکایتی مربوط به آخرت نیست، داستان زندگی هر روز ماست و بلکه فراتر از آن، بیانگر قانون زندگی است. بهشت و دوزخ نماد اعلای کامیابی و ناکامی‌اند. در قطعه قطعه زندگی ما داستان بهشت و دوزخ جریان دارد. زندگی دنیا پر از داستان‌های بهشت و دوزخ است که پیش از آن واقعه عظیم رخ می‌دهد. موفقیت تحصیلی را در نظر بگیرید که شیرین و لذت‌بخش است، اما راه پرمشقتی دارد.
تحلیل امور زندگی
امور پیش روی ما حقیقت‌هایی هستند که ماهیت خاص خود را دارند و قوانینی بر آنها حاکم است که بدون رعایت آنها نمی‌توان درست عمل کرد و به کامیابی دست یافت. لذا از ضرورت‌های زندگی موفق داشتن تحلیلی واقع‌گرا از امور پیش روی زندگی است. وقتی از منظر زمان به امور پیش روی خود نگاه می‌کنیم، یا مربوط به حال هستند و یا مربوط به آینده .بدین معنا که یا اکنون سود آنها به ما می‌رسد و یا در آینده. بنا بر این، از این منظر، ما دو مفهوم حال و آینده را در زندگی داریم. از سوی دیگر، از منظر خوشایندی و ناخوشایندی که به امور پیش روی خود نگاه کنیم، یا محنت دارند و یا لذت؛ بدین معنا که یا انجام آنها سخت و دشوار است و یا سهل و راحت. از این رو، با دو مفهوم دیگر به نام لذت و محنت هم روبه‌رو هستیم.
مهم این است كه در صحنه عمل، این امور جدا از هم وجود ندارند و با یکدیگر ترکیب می‌شوند. این‌گونه نیست که برخی امور مربوط به حال یا آینده باشند و برخی دیگر مربوط به لذت و محنت، بدون اینکه ارتباطی میان آنها برقرار باشد. حال و آینده تنها بستر زمانی تحقق امورند و لذت و محنت ویژگی اموری هستند که در این بستر وجود می‌یابند. از این رو، این دو دسته از امور در یکدیگر ضرب می‌شوند و چهار مفهوم جدید را به وجود می‌آورند: لذت حال و لذت آینده؛ محنت حال و محنت آینده. لذت، هم در حال قابل تحقق است و هم در آینده. محنت نیز هم در حال قابل تصور است و هم در آینده. لذا اموری که با آن روبه‌رو هستیم گاه لذت حالی است و گاه لذت آتی. همچنین، محنت گاه حالی است و گاه آتی.
نکته مهم دیگر در باره نحوه چینش مفاهیم چهارگانه جدید در محور زمان است. در چینش این مفاهیم چهارگانه، تقابل و تضاد آنها با یكدیگر، یک اصل است و ما باید از مفاهیمی که در برابر یکدیگر قرار می‌گیرند یکی را برگزینیم. این‌گونه نیست که امور زندگی از جنس «لذت حال – لذت آینده» و یا «محنت حال – محنت آینده» باشند، بلکه به شکل ضربدری چیده می‌شوند: «لذت حال – محنت آینده» و «محنت حال – لذت آینده». لذا یا باید لذت حال و محنت آینده را برگزینیم و یا محنت حال و لذت آینده را. این وضعیت امور و قانون حاکم بر زندگی ماست.
انسان به لحاظ طبع اولیه خود، حال‌گرا و لذت‌گراست. بر اساس حال‌گرایی، توان صبر برای آینده را ندارد و بر اساس لذت‌گرایی، توان تحمل محنت را ندارد و از آن گریزان است. از این رو، بشر در انتخاب خود به سراغ لذت حال می‌رود و این نتیجه‌ای جز محنت که همان شکست و ناکامی آینده است در برندارد. موفقیت و کامیابی در معادله «محنت حال – لذت آینده» قرار دارد و البته سخت و دشوار است. در این وضعیت چه باید کرد؟ طبع انسان چیزی را می‌طلبد و مصلحت انسان در چیز دیگری است.
براساس این واقعیت‌ها، معلوم می‌شود که انسان برای کسب موفقیت به نیرویی نیاز دارد تا با کمک آن بر دو کشش قوی حال‌گرایی و لذت‌گرایی چیره شود و وی را به سمت لذت آینده بکشاند. این نیرو باید بتواند انسان را از کارهایی که به آن علاقه‌مند است (لذت حال) بازدارد تا ناکام نشود (محنت آینده) و به کارهایی که از آن گریزان است (محنت حال) وادارد تا به کامیابی دست یابد(لذت آینده). پس ما به نیرویی نیاز داریم كه با كنترل نفس، در مقام عمل هم بازدارنده باشد و هم وادارنده. این نیرو همان چیزی است که در متون دینی تقوا شناخته می‌شود. تقوا به معنی خویشتنداری و بازداری نفس است و كسی را كه از توان خویشتنداری و خود نگهداری برخوردار باشد متقی نامند.در متون دینی، رفتارهای مثبتی که ما را به موفقیت می‌رساند، طاعت نامیده می‌شود و رفتارهای نادرستی که انسان را به ناکامی سوق می‌دهد معصیت. خویشتنداری نیروی قدرتمندی است که به انسان توان کنترل نفس و مدیریت خواسته‌های آن را می‌دهد. به انسان توان بازداری از هر آنچه لذت بخش اما عامل ناکامی است می‌دهد. توان انتظار کشیدن می‌بخشد تا از چنبره حال‌گرایی آزاد شود و به لذت پایدار آینده بیندیشد. توان به تأخیر انداختن ارضای جنسی می‌بخشد تا بتواند از لذت آینده سوز امروز دست کشد. توان مقاومت در برابر وسوسه می‌دهد تا اسیر هوس‌های ناکام کننده امروز و خواسته‌های ویرانگر اکنون نشود. و با کنترل نفس، لذت‌گرایی حال را مهار می‌کند و انسان را متوجه لذت آینده می‌سازد.
این عامل چنان جایگاهی در کامیابی زندگی دارد که دانشمندان نیز به حقیقت آن اعتراف کرده‌اند. دانشمندان براساس تجربه و آزمون و خطا، بالاخره به این نتیجه رسیدند که انسان به مهار نفس نیاز دارد تا گرایش‌های نادرست آن را کنترل کند. برخی دیگر با تأکید بر اینکه انسان برای موفقیت و کامیابی به توان تأخیر ارضاء نیاز دارد، به وضوح، از چیزی به نام توان بازداری، منع و مقاومت در برابر وسوسه یاد می‌کنند.3 برخی دیگر عامل موفقیت را نه در هوش‌بهر بالا (IQ) که در هوش هیجانی بالا (EQ) می‌دانند که یکی از مؤلفه‌های آن مهار نفس است.4 همه اینها چیزی جز همان مفهوم تقوا نیست. این نشان می‌دهد که تقوا، نه صرفاً یک مفهوم دینی، بلکه ضرورت زندگی است و بدون آن خوشبختی و کامیابی امکان پذیر نیست.
راه‌های تقویت خویشتنداری
1) روزه بگیرید. روزه موجب تقویت توان انتظار كشیدن و به تأخیر انداختن ارضا می‌شود.
2) از سرگذشت دیگران عبرت بگیرید. مطالعه تجربه زندگی دیگران توان خویشتنداری را در انسان تقویت و رفتار انسان را برای رسیدن به موفقیت تنظیم می‌كند.
3) دوراندیش باشید. دوراندیشی و عاقبت‌نگری انسان را با پیامد منفی رفتارها آشنا می‌كند و از راه برانگیختن خوف، انسان را از آن دور می‌سازد و همچنین، انسان را با پیامدهای مثبت رفتارها آشنا می‌كند و از راه برانگیختن امید، انسان را به آن نزدیك می‌سازد. بررسی آینده و در نظرگرفتن پیامد رفتارها موجب می‌شود تا انسان از لذت امروز كه محنت آینده را درپی‌دارد، دست بكشد و به محنت امروز كه لذت آینده را درپی‌دارد، دست زند. لذا به این توصیه رسول خدا(ص) توجه كنید كه «هر گاه خواستی كاری انجام دهی، در عاقبت آن بیندیش؛ اگر خوب بود، اقدام كن و اگر بد بود، ترك كن.»5
پی نوشت
1- السنن ترمذی، ج4، ص97
2- نهج‌البلاغه، خطبه 176
3- جان. اچ. فلاول، رشد شناختی، ص 110
4- دانیل گلمن، هوش هیجانی
5- كتاب من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 294، ح 890
پسندیده - سپیده دانایی
خانواده و زندگی- تنظیم و تلخیص برای تبیان: کهتری
کتاب "به بچه ها بگوییم که با خویشتنداری موفق می شوند " در کتابخانه تبیان می تواند اطلاعات مفیدی را به شما ارائه دهد .
مقالات مرتبط
