ورزش در شاهنامه (12)
بخش دوم
ورز ش های شاهنامه ای
فصل چهارم: تیر و کمان
مقدمه
بدون تردید، بشر از ابتدای زندگی به پرتاب سنگ و چوب برای شکار، دفاع یا حمله آشنا بوده است. ناچار از ابتدای آفرینش قبل از استفاده از هر سلاحی به پرتاب سنگ و چوب آشنا بوده، بتدریج که تمدن بوجود آمده و اجتماعات روستائی و شهری پیدا شده از وسائلی که خود اختراع کرده برای پرتاب سنگ و چوب استفاده کرده است. ساده ترین وسیله تیراندازی فلاخن (سنگ قلاب) است که امروز دهقانان در اغلب روستاها از آن استفاده می کنند.
تیر و کمان از سلاح های خیلی قدیمی بشر است و با این اسلحه می توانسته اند از دور دشمن را هدف قرار دهند.
پیکان قبل از کشف آهن و فلزات از سنگ ساخته می شد، قدیمی ترین پیکان سنگی را مربوط به هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح می دانند، در هزاره سوم مس اختراع شد و بعد برنز و از هزاره اول آهن مورد استفاده قرار گرفت، ایرانیان با این فلزات در فلات ایران پیکان می ساختند و هم اکنون در موزه تخت جمشید و موزه ایران باستان تعداد زیادی از پیکان های قدیمی موجود است (پانویس1)
تیر عبارت از شی محکم یا بر عقاب بود که سرآن پیکان آهنی نوک تیر سه پهلوئی نصب شده و به ضرب کمان به سوی دشمن یا شکار پرتاب می شد.
کمان عبارت بود از چوب خمیده ای که دو سرآن را بوسیله زه محکم به یکدیگر می بستند تا به شکل تقریباً تیم دایره در آید.
نوک تیر آهنی چون به هدف اصابت می نمود، در گوشت بدن فرو رفته و تولید جراحات و ناراحتی می نمود. کثرت اصابت تیر، انسان یا حیوان را از پای در می آورد و قدرت دفاع را به کلی سلب می کرد.
در نقوش تخت جمشید تیردان های سربازان پارسی که به پشت بسته می شده و از بسته بالایی آن شکل چند تیر آویزان گردیده است مشاهده می شود.
تیرها انواع مختلف داشته، به اسامی: پیکان، سلک، ناوک، خدنگ.
برای هر یک از تمرینات جنگی محل مخصوصی دایر بوده و یکی از آن موسسات آماج خانه است، آماج خانه تا زمان شاه سلیمان صفوی، به ویژه در اصفهان دایر بوده است، و در آن تمرین تیراندازی با کمان می کرده اند و چرخ مخصوصی به نام چرخ کمان برای این کار موجود بوده که تمرین کننده، پی در پی به وسیله ان تیراندازی می کرده است.
برای اینکه تیراندازان مهارت لازم را بدست آورند تمرینات قپق اندازی می کرده اند. قپق چوب بلندی بود که در میدان بزرگ شهر برپا می کردند و بالای آن گوئی یا جامی از طلا و گاهی فیروزه، با سیب یا ظرفی پر از سکه طلا و نقره قرار می دادند، سپس تیراندازان چابک در حال تاخت آن را هدف قرار می دادند و هر کس که نشان را به تیر می زد جایزه می گرفت.
صنعت کمانسازی و هنر کمانداری از دیر باز در ایران سابقه داشته و در تاریخ ایران نقش عمده ای را اجرا کرده است. ابداعات ایرانیان را در کمان سازی و کمانداری بایستی جزو ابداعات فنی عمده دنیای قدیم بشمار آورد و پیشرفت آنان را در این فن نمونه ای از درک مکانیکی سازندگان قدیم دانست.
کمان به صورت یک وسیله مکانیکی طی قرون در جنگ و صلح بکار می رفته و علاوه بر آن کمانداری و تیراندازی خود الهام بخش بسیاری از آثار ادبی این سرزمین گشته است:
گرچه تیر از کما همی گذرد از کماندار بیند اهل خرد
یا وفا خود نبود در عالم یا مگر کس درین زمانه نکرد
کس نیاموخت علم تیر از من که مرا عاقبت نشانه نکرد
امروز بکش چو می توان کشت که آتش چو بلند شد جهان سوخت
مگذار که زه کند کمان را دشمن که به تیر می توان دوخت
برو با دوستان آسوده بنشین چو بینی در میان دشمنان جنگ
و گر بینی که با هم یک زبان اند کمان را زه کن و بر پاره بر سنگ
نیک سهلست زنده بیجان کرد کشته را با زنده نتوان کرد
شرط عقل است صبر تیرانداز که چو رفت از کمان نیاید باز
آثار نقش های تاریخی نیز مبین قدمت کمان سازی و کمان داری در ایران است.
شکی نیست که مشخصات فیزیکی کمان و نحوه ساختمان آن در تاریخچه کمان داری و تیراندازی نقش عمده ای داشته است ایرانیان دوره مادی، هخامنشی، اشکانی و ساسانی کمان های مخصوصی می ساخته و آنها را به کار می برده اند.
کمان های دوره مادی و هخامنشی و اشکانی و ساسانی از لحاظ شکل و مشخصات میکانیکی با کمان های ملت های دیگر مثل آشوری ها تفاوت زیاد داشته است.
بدیهی است که طرح فرم کمان و انتخاب مصالح و نحوه ساختمان آن دخالت اساسی در کارآئی این وسیله داشته و ایرانیان با وقوف به این مطلب در ساختن کمان هایی که عمل تیراندازی را به بهترین وجه انجام دهند نکات فنی خاصی را رعایت می کرده اند، معرف موفق بودن آنها در طرح کمان های عالی از نظر مکانیکی به شمار می رود.
مشخصات یک کمان خوب را که در گفته های قدیمی ایرانیان آمده است به شرح زیر می توان خلاصه نمود:
1- قدرت زیاد پرتاب تیر.
2- متناسب بودن طول کلی کمان با جای دست.
3- تاب نداشتن.
4- سائیدگی و خوردگی نداشتن.
5- مناسب بودن جنس کمان وزه آن.
6- دقت نشانه روی داشتن.
7- زیاد شل و زیاد سفت نبودن.
8- مناسب بودن وزن.
کمان داران و کمان سازان باستانی با تجربه های فراوان در ساختن بهترین کمان ها تجربه یافته بودند و طرح و خلاقیت صنعتی به کمک تجربه و درک مکانیکی انجام می شده است.
بررسی مکانیکی کمان های باستانی: با استفاده از اطلاعات علمی مکانیکی می توان کمان های باستانی را از نظر فیزیکی، حالت ارتجاعی و خصوصیت مکانیکی کمان ها مورد تجزیه و تحلیل قرار داد: پانویس2
1- مقطع کمان سکائی و مادی در طول تغییر می کرده، در نتیجه این کمان با وزن معین انرژی بیشتری را ذخیره می نموده است.
"شکل 1":
2- کمان اشکانی از سایر کمان ها سبک تر بوده است و به علت انحنای بیشتر انرژی ارتجاعی اولیه کمان اشکانی از سایر انواع کمان ها بیشتر بوده است.
"شکل 2":
3- انحناء نهائی کمان ساسانی بیشتر از سایر کمان ها بوده است.
"شکل 3":
4- از طرفی انحنای نهایی در کمان ساسانی و مادی از کمانهای اشکانی (ایزری) بیشتر بوده است و با سختی خمشی معین این کمانها انرژی بیشتری ذخیره می کرده اند.
"شکل 4":
کمانهای مادی (سکائی) و ساسانی دارای فرمی بوده که می توانسته تغییر انحناهای زیاد بوجود بیاورد، در نتیجه قابلیت ذخیره انرژی در این کمانها زیاد بوده است. شرایط تکیه گاهی (جای دست) در کمانهای مادی (سکائی) و ساسانی موجب می شده که جهت تیراندازی حفظ و دقت نهایی بالا برود.
کمانهای ساسانی می توانسته اند زاویه مرکزی را با کشیدن کمان کوچک کنند، نتیجه این کار آن بوده که با کاهش زاویه مرکزی مولفه مفید نیروی کششی که در پرتاب موثر واقع می شده افزایش می یافته است.
با اختراع باروت و ساختن و بکار بردن اسلحه های گرم، تیراندازی با کمان ارزش خود را از دست داد به طوری که امروز، جز در موارد تفننی و به صورت تفریح و بازی کمتر از آن استفاده می شود.
(تیر و کمان در شاهنامه)
در شاهنامه تیر و کمان علاوه بر آنکه به عنوان یک سلاح اساسی در جنگها و در مصاف با دشمنان مورد استفاده قرار می گرفته، به عنوان یک هنر، یک ورزش، یک وسیله برای پر کردن اوقات سرگرمی و جشن ها و بالاخره یک ابزار مهم در تعلیم و تربیت در جامعه آن روزگار مطرح بوده است. تیر و کمان هم از ورزشهایی بوده که بیشتر توسط پهلوانان انجام می شده و شهریاران کمتر به این ورزش علاقه نشان می دادند و عملاً خود بدان می پرداختند.
تیر و کمان در ورزشهایی همچون شکار از ابراز اساسی و از شرایط شکار کردن بود و به علاوه، خود به تنهایی نیز به عنوان یک ورزش مطرح بوده است و از هنرهای آموختنی آن روزگار پهلوانان به حساب می آمده است. تیرو کمان از هنرهای فردی بوده است. و در مکانهای خاصی (میدان تیراندازی) صورت می گرفته است. خارج از این میادین به هنگام شکار کاربرد داشته است و به صورت سواری و پیاده انجام می شد.
لازم به ذکر است در این قسمت به مواردی اشاره شد که تیر و کمان مستقلاً به عنوان سلاح تیراندازی و هدف زنی موضوع ورزش بوده است نه در حکم وسیله ای از وسایل ورزشی دیگر مثل شکار که قبلاً به آن اشاره شده است.
مکان
ایران- میدان
بفرمود تا سنج و هندی درای به میدان در آرند با کرنای
شاهنامه، ص 43
کمان ها گرفتند و تیرخدنگ نشانه نهادند چون روز جنگ
توران- اسپریس
(میدان سوارکاری)
به شبگیر کز خواب برخاستند همه روی میدان بیاراستند
ص 111
نشانه نهادند بر اسپریس سیاوش نکرد هیچ با کس مکیس
هند- میدان
شه هندوان باره را بر نشست به میدان خرامید چوگان به دست
ص 398
ببردند با شاه تیر و کمان همی تاخت بر آرزو یک زمان
زمان
صبح زود: چو بر زد زبانه ز کوه آفتاب
سرنامدار بر آمد زخواب
ص 43
صبح زود: به شبگیر کز خواب برخاستند
همه روی میدان بیاراستند
ص 111
صبح زود: چو زرین شد آب چادر مشکبوی
فروزنده بر چرخ بنمود روی
ص 318
نشانه ها
درخت:
درختی کهن بد به میدان شاه گذشته بر او بر بسی سال و ماه
ص 43 شاهنامه
بزد در میان درخت سهی گذاره شد آن تیر شاهنشهی
نشانه:
نشانه نهادند بر اسپریس سیاوش نکرد ایچ با کس مکیس
ص111 شاهنامه
یک تیر زد بر میان نشان نهاده بر او چشم گردنکشان
نشانه:
یکی تیر بگرفت و بگشاد دست نشانه بیکچو به بر هم شکست
ص 398 شاهنامه
طبقه:
پهلوانان:
کمان را بمالید دستان سام
برانگیخت اسب و بر آورده نام
ص 43 شاهنامه
شهریار- پهلوان
سیاوش با پهلوانان تورانی
ص 111 شاهنامه
پهلوان: بهرام گور که به صورت یک پهلوان در بارگاه شاه هند حاضر شده بود.
ص 398 شاهنامه
کارکرد
آزمون: هنر نمودن زال در پیش منوچهر برای ابراز لیاقت و اجازه گرفتن از او برای ازدواج بارودابه.
ص 43 شاهنامه
مسابقه در هنگام اوقات فراغت: مسابقه بین سیاوش و قهرمان تورانی (گرسیوز)
ص 111 شاهنامه
به گرسیوز تیغ زن داد مه که خانه بمال و بر آور به زه
بکوشید تا برزه آرد کمان نباید به زه خیره شد بدگمان
از او شاه بستد به زانو نشست بمالید خانه کمان را به دست
ص 398
هنوز نمودن در وقت تفریح و فراغت
ابزار و چگونگی
تیر و کمان و اسب و نشانه
کمان را بمالید دستان سام برانگیخت اسب و برآورده نام
ص43
بزد در میان درخت سهمی گذارده شد آن تیر شاهنشهی
به صورت انفرادی و سواره
کمان ها گرفتند و تیرخدنگ نشانه نهادند چون روز جنگ
نشانه و اسب و تیر کمان. در این مسابقه از تیرهای چارپر
ص112
(خدنگ چارپر) هم استفاده شد.
(سواره و به صورت مسابقه).
به صورت سواره و انفرادی، یعنی بدون حریف فقط زدن
نشانه هدف بوده است.
تیر و نشانه و اسب و کمان:
کمان را به زه کرد بهرام گرد عنان را به بور تکاور سپرد
یکی تیر بگرفت و بگشاد دست نشانه بیکچو به برهم شکست.
پانویس 1
1- در سال 1328 در غار بیستون و تمتمه نزدیکی های کتیبه مهم و تاریخی بیستون پاره ای ابزار سنگی از قبیل پیکان- سرنیزه کارد سنگی یک لبه و دولبه، ابراز مخصوص تراش پیدا کردند که قدمت آنها بین 30 تا 35 هزار سال پیش تخمین زده اند، صفحه 1 و 2 تمدن هخامنشی جلد دوم تالیف علی سامی.
پانویس2
1- برای کسب اطلاع بیشتر به صفحات 10، 11، 137، 138، 139 مجله دانشمند سال چهاردهم شماره 160 بهمن 2535 بررسی مهدی فرشاد استاد دانشگاه شیراز مراجعه شود.
