عوامل پیدایش فتنه

انمابَدءُ وقوعِ الفِتَن اهواءٌ تتبع و احكامٌ تُبتَدَع، یخالف فیها كتاب الله و یتولی علیها رجالٌ رجالاً علی غیر دین الله.

همانا پیدایش فتنه‌ها هواهایی است كه پیروی می‌شوند و بدعت‌هایی است كه گذارده می‌شوند. در چنین شرایطی با كتاب خدا مخالفت می‌شود و مردانی مردان دیگر را پیروی می‌كنند. (نهج البلاغه، خ50، ص 43.)

عوامل شکل‌دهندة رفتارهای انسان

هر کار اختیاری که از انسان سر می‌زند و در نتیجه «سبک زندگی» افراد، معلول دو دسته از عوامل است:

(1) عوامل شناختی، نگرشی و بینشی؛

(2) عوامل روحی و گرایشی و انگیزشی.

در جریان اغتشاشات بعد از انتخابات ریاست جمهوری دهم در جمهوری اسلامی ایران و بازجویی‌های صورت گرفته از برخی بانیان اغتشاش، نشان می‌دهد که انحراف فکری چگونه توانسته است زمینة ایجاد انحرافات عملی آنان و در نتیجه بستر فتنه در کشور را پدید آورد.

خودخواهی موجب می‌شود در مواردی که خواسته‌های انسان با موازین دینی و الهی سازگاری ندارد، به توجیه رفتارش و یا به تأویل‌های ناشایسته‌ای از معارف دینی دست بزند. از دیدگاه چنین افرادی معیار ارزش کارها، موافقت و سازگاری‌شان با هوس‌ها و خواهش‌های نفسانی آنان است. هر کاری که مطابق امیال و خواسته‌های آنان باشد، خوب و هر کاری که مخالف امیال و اهداف شخصی و گروهی‌شان باشد، بد است.

تحلیل روان‌شناختی مسأله به این صورت است که برخی افراد تأثیرگذار در جامعه از حکومت وقت توقعاتی شخصی دارند، ‌توقعاتی از قبیل دستیابی به پست و مقام، یا بهره‌برداری بیشتر از ثروت‌ها و امکانات ملی و امثال آن. اما می‌بینند توقعات و خواسته‌های آنان به دلیل غیر قانونی و ناعادلانه بودن مورد توجه حکومت عدل قرار نمی‌گیرد. اینان برای تحقق خواسته‌های خود و دستیابی به امیال و هوس‌هایشان اقدام به راه‌اندازی تشکلات، گروه‌ها، حزب‌ها، جبهه‌هایی می‌کنند. ویترین فعالیت‌ خود را مبارزه با بی‌عدالتی و بی‌قانونی قرار می‌دهند. اما پشت پردة اقدامات آنان چیزی جز ریاست‌طلبی و خودخواهی و حب جاه نیست.

یکی از نشانه‌های تشکیلات و احزاب فتنه‌انگیز و فتنه‌خیز این است که معمولاً بعد از یک ناکامی و شکست در دست‌یابی به قدرت تأسیس می‌شوند.

1-1. ریاست‌‌طلبی

طلحه و زبیر نخستین کسانی بودند که با امام علی بیعت کردند؛ اما پس از پایان مراسم بیعت، خصوصی به نزد آن حضرت رفتند و خواستار مشارکت در امر حکومت شدند! و ادعا کردند که اساساً‌ انگیزة اصلی آنان از بیعت همین بوده است! و به امام علی تأکید کردند که باید در امور حکومتی و تصمیمات کلان کشوری با آنان رایزنی شود و از اینکه آن حضرت در تصمیمات خود و تقسیم قدرت و نحوة توزیع ثروت با آنان مشورت نمی‌کند سخت برآشفته و معترضانه از آن حضرت توضیح خواستند! آنان وقتی دیدند که نمی‌توانند در تصمیمات حکومت مرکزی به سود خود نقش‌آفرینی کنند؛ از امام علی خواستند دست کم مسؤولیت برخی مناطق جهان اسلام از قبیل بصره و کوفه را به آنان واگذارد و مدعی بودند با این کار شاید اندکی از حق از دست رفتة آنان در دوران خلفای گذشته جبران شود! و وقتی که از این راه هم نتوانستند به مقصود خود برسند، فتنة جمل را راه‌اندازی کردند.

عامل اصلی ایجاد فتنة صفین نیز همین ریاست‌طلبی و خودخواهی و هواپرستی حاکمان شام بود. معاویه سال‌ها بعد از شهادت امام علی به صراحت بیان کرد که جنگ او با آن امام و یارانش برای دفاع از اسلام و ارزش‌های اسلامی نبوده است. هدف او احیای روزه و نماز و حج و زکات نبوده است. او به دنبال حکومت و ریاست و خلافت بوده است.

2-1. دنیاطلبی

امام صادق می‌فرماید در یکی از مناجات‌های حضرت موسی با خداوند، خطاب رسید که «ای موسی بدان که دنیادوستی آغاز همة فتنه‌ها است. ...» امام علی، در این باره می‌فرماید: «آگاه باشید که دوستی دنیا اساس همة گناهان، دروازة همة بلاها و مجمع هر فتنه‌ای است.»

آن امام عزیز در تحلیلی کلی، انگیزة مشترک همة مخالفان خود، اعم از ناکثین، قاسطین و مارقین، را دنیاطلبی می‌داند و می‌فرماید: «چون به کار برخاستم گروهی پیمانِ بسته شکستند و گروهی از جمع دینداران بیرون جسته و گروهی دیگر با ستمکاری دلم را خستند. گویا هرگز کلام پروردگار را نشنیدند یا شنیدند و کار نبستند که می‌فرماید: «سرای آن جهان از آن کسانی است که برتری نمی‌جویند و راه تبه‌کاری نمی‌پویند و پایان کار، ویژة پرهیزگاران است» آری به خدا دانستند، لیکن دنیا در دیدة آنان زیبا بود و زیور آن در چشم‌هایشان خوش نما.»

علت خودداری زید بن ثابت دنیازدگی بود. کسی که سرمایة او به اندازه‌ای باشد که شمش‌های طلا و نقره‌اش را با تبر جدا کنند، چگونه می‌تواند با حکومت علی کنار آید؟

نگاهی به کارنامة اقتصادی سران فتنة جمل نیز همین حقیقت را نشان می‌دهد که عامل اصلی پیدایش این فتنه دنیاطلبی و ثروت اندوزی آنان بود.

دنیا طلبی سران فتنة قاسطین نیز بر همگان روشن است. عمرو بن عاص در ابتدای خلافت امام علی در نامه‌ای خطاب به معاویه نوشت: «هر کار که می‌توانی انجام بده؛ زیرا فرزند ابوطالب، چنانکه چوب را پوست می‌کنند، تو را از هر مال و سرمایه‌ای که داری، جدا خواهد کرد.»

شاید گمان شود که عامل دنیاطلبی و زراندوزی را نتوان دربارة‌ فتنه‌گران نهروان بیان کرد. زیرا دنیاطلبی با شب‌زنده‌داری و نماز و روزة‌ طولانی چندان قابل جمع نیست! اما نباید فراموش کرد بسیارند کسانی که دین را پلی برای دستیابی به دنیا قرار می‌دهند. مالک اشتر، صحابی بصیر امام علی، چه زیبا این حقیقت را دربارة خوارج فهمیده بود آنگاه که خطاب به آنان می‌گفت: «ای گروه پیشانی سیاه! گمان می‌کردیم نماز شما از سر بی‌رغبتی به دنیا و شوق به لقاء الله است؛ در حالی که اکنون می‌بینیم از مرگ گریزان و به سوی دنیا شتابانید.»

بدعت در حقیقت مکمل عامل اول، یعنی هوا و هوس، است. ابزاری است در دست هوس‌رانانی که اطلاعاتی از دین دارند و سعی می‌کنند با تمسک به آیات و احادیث و ارائة تفاسیر خاصی از آنها راهی برای توجیه هوا و هوس خود بیابند. بدعت در دین معمولاً از سوی عالمان صورت می‌گیرد و نه مردم عادی. لغزش این گروه است که موجب لغزش جمع کثیری از مردمان می‌شود. مگر غیر از این است که بدعت‌های صورت گرفته در صدر اسلام موجب شد عدة بسیاری از مردم مسلمان و صحابة پیامبر قربة الی الله دست به جنایت‌هایی هولناک علیه خاندان پیامبر و شهدای کربلا زدند. «کل یتقربون الی الله بدمه»؟ مگر عمر بن سعد برای تحریک و تهییج سپاهیان خود به جنگ با امام حسین و یاران مظلومش، با شعار «یا خیل الله ارکبی و بالجنة ابشری» دستور حمله به خیام امام حسین را صادر نکرد؟

منبع:کتاب «موج فتنه از جمل تا جنگ نرم»نوشته احمد حسین شریفی

تنظیم:س.آقازاده