بستر‌های اجتماعی ایجاد فتنه
یا علی، انَّ القومَ سَیُفتَنون باموالِهم، و یَمُنُّون بدینِهم علی ربِّهم، و یَتَمَنَّون رحمَتَه، و یَأمَنُون سَطْوَتَه و یَستَحِلُّون حرامَه بالشبهاتِ الكاذبة، و الاهواءِ الساهیةِ، فَیَسْتَحِلُّون الخَمْرَ بالنبیذ، و السُّحْتَ بالهدیة و الرِّبا بالبیع؛ «ای علی، دیری نپاید که امت اسلامی با اموالشان دچار فتنه می‌شوند. آنان با دینداری خود بر خدا منت می‌گذارند و رحمتش را آرزو می‌کنند و خود را از قهر الهی مصون می‌پندارند و با شبهات دروغین و هوس‌های غافلانه حرام او را حلال می‌سازند، شراب را به نام آب انگور و رشوه را به اسم هدیه و ربا را به عنوان معامله مباح می‌شمارند.» (نهج البلاغه، خطبه156، ص156.)
1.ثروت‌گرایی و مال‌پرستی
«انَّ القومَ سَیُفتَنون باموالِهم»: پیامبر اکرم در سخن دیگری فرموده‌اند هر امتی به گونه‌ای دچار فتنه می‌شود؛ فتنة امت اسلامی هم فتنة مالی است: «ان لکل امة فتنة و فتنة امتی المال». بررسی تاریخی نیز این حقیقت را تأیید می‌کند. مطالعة تاریخ زندگی کسانی همچون زید بن ثابت (از حزب قاعدین)، ابوموسی اشعری (از گروه مقدس‌مآبان تهی‌مغز)، طلحة بن عبیدالله و زبیر بن عوام (از سران حزب ناکثین)، و حتی برخی از سران حزب مارقین و نهروانیانِ ظاهراً دین‌گرا نشان می‌دهد که انگیزة مالی یکی از مهم‌ترین علل مخالفت آنان با حکومت علوی بود.
2. دینداری غیرعالمانه
«و یَمُنُّون بدینِهم علی ربِّهم، و یَتَمَنَّون رحمَتَه، و یَأمَنُون سَطْوَتَه»: به هر اندازه که تعداد ناآگاهان از حقایق دینی در جامعه زیاد شود، به همان اندازه باید منتظر وقوع فتنه بود. این نوع دین‌شناسی منشأ پیدایش تفکر مرجئه شد. اینان کسانی بودند که گمان می‌کردند ایمان صرفاً امری قلبی و زبانی است. اگر کسی به زبان، اظهار ایمان کند و قلباً نیز مؤمن باشد، هر چند به مقتضای دستورات خدا عمل نکند، مؤمن است و مستحق بهشت! به همین دلیل اینان گمان می‌کردند که هیچ گناهی مانع از نجات و سعادت انسان‌های مؤمن نخواهد شد. روشن است که چنین تفکری و چنین برداشتی نسبت به دین و دینداری آثار بسیار مخربی بر اخلاق و رفتار اجتماعی مردم خواهد گذاشت!
3. شبهه‌افکنی‌های بی‌مبنا
نتیجة شیوع شبهه در جامعه، بی‌توجهی به ارزش‌ها و احکام دینی خواهد بود. به تعبیر پیامبر، شبهات بی‌مبنا و خواسته‌های غفلت‌آفرین موجب می‌شود که حرام خدا، حلال و حلال خدا، حرام دانسته شود: «یستحلون حرامَه بالشبهات الكاذبة و الاهواءِ الساهیة.»
4. روابط ناسالم اداری و حکومتی: رشوه
همواره عده‌ای در جامعه می‌خواهند با سوء استفاده از ضعف عقیدتی و اخلاقی برخی از مدیران اهداف خود را جلو ببرند. اینان برای حل مشکلات خود ممکن است رشوه‌های هنگفتی را به اسم هدیه‌ای ناقابل از سوی فردی خیرخواه برای صرف در امور خیریه و کمک به مظلومان و فقرا به حاکمان دهند!
پیامبر اکرم: شیوع چنین مسأله‌ای را زمینه‌ساز وقوع فتنه در جامعه می‌داند. پیامبر یکی از مسلمانان قبیلة بنی‌اسد را به عنوان عامل جمع زکات به جایی فرستاد و بعد از بازگشت مشاهده کرد که مأمور زکات علاوه بر زکاتِ جمع‌آوری شده، مقداری از اموال را با خود به خانه برد و در پاسخ این پرسش که چرا اینها را به بیت المال تحویل نمی‌دهی، گفت اینها هدایایی بود که توسط مردم به خود من داده شد. پیامبر اکرم به شدت برآشفت و در یک سخنرانی عمومی فرمود: «چه شده است عاملی را که به کاری می‌گمارم می‌گوید: این مال شماست و این را به من هدیه داده‌اند؟ آیا در خانة پدر و مادرش نشسته است تا ببیند باز هم برای او هدیه می‌آورند یا نه؟ سوگند به آنکه جان محمد در دست اوست اگر کسی از شما چیزی را از اینگونه اموال بردارد، روز قیامت آن را بر گردنش حمل خواهد کرد.»
5. روابط ناسالم اقتصادی
جامعة رباخوار، جامعه‌ای حرام‌خوار و ناسالم و مستعد وقوع فتنه است. پیامبر اکرم پیشبینی کرد که امت اسلامی با تغییر نام ربا، آن را حلال می‌شمارند. گمان می‌کنند خداوند الفاظ را حرام کرده است و اگر لفظ را عوض کنند، حکم نیز عوض می‌شود. احکام و ارزش‌های الهی را ناظر به الفاظ و واژه‌ها می‌پندارند و نه محتوا و حقیقت! به همین دلیل با ترفندی ناآگاهانه و حیله‌ای سطحی‌نگرانه به جای کلمة ربا از الفاظی همچون بهرة پول و کارکرد حساب و امثال آن استفاده می‌کنند و بدین ترتیب گمان می‌کنند به وظیفة دینی خود عمل کرده‌اند! اگر چنین وضعی در جامعة اسلامی حاکم شود، زمینة لازم برای وقوع فتنه فراهم می‌شود: «فیستحلون ... الربا بالبیع». امام صادق وقتی دید رباخواری در توجیه عمل خود با تغییر عنوان می‌گوید کار من «ربا» نیست بلکه «لِباء» است، فرمود اگر دستم به او می‌رسید و توانایی لازم را داشتم، گردنش را می‌زدم. (لباء در لغت: نخستین شیری که مادر به نوزادش می‌دهد.)
6. نادانی و بی‌تفاوتی مردم
بدون تردید، یکی از مهم‌ترین عوامل ضربه‌هایی که در طول تاریخ بر پیکر جامعة اسلامی وارد شده است جهل و نادانی و بی‌تفاوتی مردم نسبت به مسائل کلان اجتماعی و اهداف و آرمانی‌های اسلامی بوده است. اگر مردم نسبت به مسائل کلان جامعه، آرمان‌های والای خود و همچنین نسبت به مسائل و مشکلاتی که سر راه رسیدن به آرمان‌های خود دارند، غافل باشند، به سهولت آلت دست فتنه‌انگیزان خواهند شد. اربابان فتنه در خواسته‌های اساسی و اصلی مردم تغییر ایجاد می‌کنند و ذائقة اجتماعی را آنگونه که می‌خواهند دگرگون می‌سازند. فتنه‌گران می‌کوشند توجه مردم را از مسائل کلان به مسائل خرد جلب کنند. با بزرگنمایی نقاط ضعف حکومت اسلامی و تکرار آنها، می‌کوشند همة موفقیت‌های آن را از دید مردم دور کنند. زمانی در کار خود موفق می‌شوند که مردم نسبت به حقایق و واقعیت‌های اجتماعی ناآگاه باشند و از اهداف و آرمان‌های خود غافل شوند.
منبع:«موج فتنه از جمل تا جنگ نرم»نوشته احمد حسین شریفی
تنظیم:س.آقازاده
