مرگ تاریخ 2200 ساله

آبگیری سد سلمان فارسی آرام آرام شهری ساسانی را غرق می‌کند که گفته می‌شود سکونت در آن از 2200 سال قبل، یعنی آغاز حکومت‌های محلی فراهخامنشی در استان فارس آغاز و تا صدر اسلام ادامه داشته است. در پی این آبگیری، آثاری چون ستون‌های یک آتشکده ساسانی، خانه‌ای اشرافی متعلق به دوران فراهخامنشی و یک میل تدفین صدر اسلام غرق می‌شود.

سد بتونی سلمان فارسی در نزدیکی جهرم، یکی از پروژه‌های عظیم سد سازی در کشور است که طی دو سال گذشته مجوز آبگیری را دریافت و شروع به آبگیری کرده است. این آبگیری به تدریج در حال غرق شهری ساسانی به همراه آثاری از دوره فراهخامنشی و صدر اسلام است.

در سال 1384 و همزمان با کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه باستانی سد سیوند (تنگه بلاغی) بررسی و شناسایی سد سلمان فارسی هم آغاز شد و طی آن چند محوطه باستانی شناسایی و یکی از آن‌ها که به نظر می‌رسید شهری از دوره ساسانی باشد برای کاوش انتخاب شد. این محوطه باستانی عظیم که گفته می‌شود بیش 350 هکتار وسعت دارد در مجاورت روستای یرج واقع شده و کاوش آن از سال 1386 آغاز شد.

تا آن زمان سد سلمان فارسی چندین‌بار آبگیری کرد که هربار با مخالفت سازمان میراث فرهنگی، این آبگیری متوقف و کاوش‌های نجات بخشی ادامه پیدا می‌کرد. اما در نهایت و بدون کاوش کامل محوطه، این سد پس از اخذ مجوز لازم برای آبگیری و امضاء موافقت‌نامه سازمان میراث فرهنگی، آبگیری خود را آغاز کرد.

شهر ساسانی

شهر ساسانی مدفون در پشت سد سلمان فارسی که به شهر یرج شهرت پیدا کرد، طی دو فصل کاوش مورد مطالعه قرار گرفت که اطلاعات گران‌قدری از شهرنشینی این دوره تاریخی کشور بدست‌آمد. طی این مطالعات "حسین جعفری زند"،‌ سرپرست کاوش‌های باستان‌شناسی پشت سد سلمان فارسی، مجموعه یافته‌های خود را در سه دوره تاریخی فراهخامنشی، ساسانی و صدر اسلام طبقه‌بندی و لایه‌های پنهان آن را آشکار کرد.

وی که در بدترین شرایط آب و هوایی به منظور نجات‌بخشی آثار پشت سد سلمان فارسی به روستای یرج رفته بود، در کاوش‌های خود موفق به کشف لایه‌های شهر ساسانی، چهار پایه یک آتشکده بزرگ، یک خانه اشرافی از دوره فراهخامنشی، یک میل تدفین متعلق به صدر اسلام، مقدار زیادی زیورآلات قیمتی و تدفین از دوره ساسانی و ... کشف کرد. از جمله یافته‌های وی کشف دومین نقش هلنیستی پس از هفتاد سال بود. این نقش متعلق به دوره فراهخامنشی است که تاثیر هنر یونانی بر این دوره تاریخی از استان فارس را نشان می دهد و روی یک سطح صاف از جنس عاج نقش شده است. نخستین بار واندربرگ 70 سال پیش در گزارش های خود به کشف شی‌ای در ایذه مشابه آنچه در پشت سد سلمان فارسی کشف شده است، اشاره می کند.

از جمله اكتشافات مهم باستان‌شناسی در شهر یرج، كشف آتشكده‌ای متعلق به دوره ساسانی است كه حیرت باستان‌شناسان را برانگیخت.

جعفری دراین‌‌باره معتقد است این آتشكده یك ویژگی منحصر به فرد دارد كه در هیچ‌یك از چهارطاقی‌های پیش از این دیده نشده است. این ویژ‌گی ایوان دار بودن آن است. این آتشكده ایوان دو ستونه به طرف خورشید دارد.

آتشكده که در توده‌ای از سنگ پنهان شده بود. به همت باستان‌شناسان و كارگرانی كه در این پروژه علمی فعالیت می‌كردند سنگ‌ها برداشته شد و كار حدود 2 ماه به طول انجامید.

در ساخت این آتشكده از سقف‌های هلالی شكل استفاده شده است. دور تا دور آتشكده راهروهای طواف قرار گرفته است كه با استفاده از پله به كف اصلی آتشكده كه 30 سانت از راهروها پایین‌تر بوده متصل می‌شده است.

در دوره اسلامی بخش‌هایی از این آتشكده به خانه‌ای روستایی بدل شده است كه باستان‌شناسان در این بخش دو كوزه بزرگ اسلامی كشف كردند. به اعتقاد جعفری یك چنین آتشكده‌ای متعلق به جامعه روستایی نیست و به مردم یك شهر تعلق دارد.

نكته جالب آن‌ است كه این محوطه تا دوران فعلی نیز به عنوان یك مكان مقدس مورد استفاده بوده است. در كنار این آتشكده سنگ یاعلی قرار گرفته بود كه مردم در كنار آن با روشن كردن شمع نذر می‌كردند. پیش از آبگیری و عملیات نجات‌بخشی سنگ یاعلی را دزدیده‌اند و تنها یك گودال از آن باقی ماند.

اما یکی از مهمترین اکتشافات باستان‌شناسی در آخرین روزهای كاوش رخ داد. در پشت سد سلمان فارسی یكی از میل‌های تدفین قدیمی‌ متعلق به اواخر قرن سوم هجری را كشف شد. در كنار این میل تدفین اطاق‌های مربوط به دوره ساسانی كاوش شد كه سفال‌های سالمی از همین اطاق‌ها بیرون آورده شده است. در كنار این اطاق‌ها راهرویی وجود داشته كه به علت كاشت نخلستان از بین رفته است.

این میل روی تپه‌ای كه متعلق به آثار پیشین بوده ساخته شده است. همیشه میل‌ها به خاطر آنكه ارتفاع بالاتری داشته باشند روی تپه‌ها ساخته می‌شدند. برای نمونه می‌توان به میل قابوس‌ابن وشگیر، یا برج رسكت و یا میل رادكان اشاره كرد.

گروه گردشگری تبیان- الهام مرادی

منبع: خبرگزاری میراث فرهنگی