رفیق دیرینه شیطان

هر گاه صحبتی از "نفس" میشود نا خودآگاه ما به یاد آن "نفسی" می افتیم که ما را به نکبت ها و بدختی ها سوق میدهد در صورتی که نفس ما ابعاد سه گانه ای دارد که منبع خیرها و برکت ها نیز هست. و این بدبینی به خاطر نقش قدرتمند و منشأ اثر نفس امّاره است .

علماى اخلاق براى نفس (احساسات و غرائز و عواطف آدمى ) سه مرحله قائلند كه در قرآن مجید به آنها اشاره شده است .

نفس اماره:

نخست نفس اماره نفس سر كش است كه انسان را به گناه فرمان مى دهد و به هر سو مى كشاند و به همین دلیل اماره اش ‍ گفته اند یعنی امر کننده به بدی و این نفس بهترین و صمیمیترین دوست شیطان است.

در این مرحله هنوز عقل و ایمان آن قدرت را نیافته كه نفس سركش را مهار زند و آن را رام كند بلكه در بسیارى از موارد در برابر او تسلیم مى گردد و یا اگر بخواهد گلاویز شود نفس سركش او را بر زمین مى كوبد و شكست مى دهد. این مرحله همان است كه همه بدبختی هاى انسان از آن است و البته این تیشه را ما خود بر ریشه مان میزنیم با بارور کردن این دشمن دیرینه.

نفس لوّامه:

دوم نفس لوامه(سرزنشگر) است كه پس از تعلیم و تربیت و مجاهدت ، انسان به آن ارتقاء مى یابد، در این مرحله ممكن است بر اثر طغیان غرائز گه گاه مرتكب خلافهائى بشود اما فورا پشیمان مى گردد و به ملامت و سرزنش خویش مى پردازد، و تصمیم بر جبران گناه مى گیرد، و دل و جان را با آب توبه مى شوید، و به تعبیر دیگر در مبارزه عقل و نفس گاهى عقل پیروز مى شود و گاهى نفس ، ولى به هر حال كفه سنگین از آن عقل و ایمان است .

البته براى رسیدن به این مرحله جهاد اكبر لازم است  و تمرین كافى و تربیت در مكتب استاد و الهام گرفتن از سخن خدا و سنت پیشوایان .

این مرحله همان است كه قرآن مجید در سوره قیامت به آن سوگند یاد كرده است ، سوگندى كه نشانه عظمت آن است «لَا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیَامَةِ وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ»: سوگند به روز رستاخیز و سوگند به نفس سرزنشگر!.¹

نفس مطمئنه:

مرحله سوم نفس مطمئنه است و آن مرحله اى است كه پس از تصفیه و تهذیب و تربیت كامل ، انسان به مرحله اى مى رسد كه غرائز سركش در برابر او رام مى شوند و سپر مى اندازند، و توانائى پیكار با عقل و ایمان در خود نمى بینند چرا كه عقل و ایمان آنقدر نیرومند شده اند كه غرائز نفسانى در برابر آن توانائى چندانى ندارد.این همان مرحله آرامش و سكینه است ، آرامش كه بر اقیانوس هاى بزرگ

حكومت مى كند، اقیانوس هائى كه حتى در برابر سختترین طوفان ها چین و شكن بر صورت خود نمایان نمى سازند.

این مقام انبیاء و اولیا و پیروان راستین آنها است ، آنهائى كه در مكتب مردان خدا درس ایمان و تقوا آموختند و سالها به تهذیب نفس پرداخته و جهاد اكبر را به مرحله نهائى رسانده اند.

این همان است كه قرآن در سوره فجر به آن اشاره مى كند آنجا كه مى گوید: «َا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلَى رَبِّكِ رَاضِیَةً مَّرْضِیَّةً فَادْخُلِی فِی عِبَادِی وَادْخُلِی جَنَّتِی»² ؛ اى نفس مطمئن و آرام باز گرد به سوى پروردگارت كه هم تو از او خشنود هستى ، و هم او از تو، و داخل در زمره بندگان خاص من شو، و در بهشتم گام نه !.

پروردگارا! به ما كمك كن كه در پرتو آیات نورانى قرآنت نفس اماره را به لوامه و از آن به مرحله نفس مطمئنه ارتقاء بخشیم ، روحى مطمئن و آرام پیدا كنیم كه طوفان حوادث متزلزل و مضطربش نسازد، در برابر دشمنان قوى و نیرومند و در مقابل زرق و برق دنیا بى اعتنا و در سختی ها شكیبا و بردبار باشیم .

1- سوره قیامت آیات1و 2 .

2- سوره قیامت آیات 27-30.