روسیه،دوست،دشمن یا ...؟

مقدمه:

وقتی توافق نامه تهران میان دکتراحمدی نژاد، اردوغان و داسیلوا امضا شد اگر چه انتظار این بود که شاید آمریکا،فرانسه و انگلیس با عیب جویی بخواهند به دنبال خنثی سازی آثار دیپلماتیک این تلاش سه جانبه باشند اما حداقل در باره روسیه از سوی مقامات ایران انتظار دیگری می رفت.اما چنین نشد  و روسها بر طبل تحریم کوبیدند.چرا؟ قبل از پاسخ به پرسش در آغاز نگاهی به پیشینه روابط این دو کشور داشته باشیم.

روابط ایران وروسیه:همسایه نامطمئن

روسیه به عنوان وارث نظام شوروی در ابتدای دهه نود با مشکلات بسیاری روبرو بود.بحران مالی،اقتصادی و اجتماعی این کشور را فرا گرفته بود.این کشور که نیاز به نقدینگی و تامین هزینه هایش داشت چراغ سبز روابط را به کشورهای نفت خیزی مانند ایران نشان داد و قراردادهای اقتصادی و نظامی با این کشورها منعقد کرد .

ایران نیز برای تامین منافع اقتصادی و نظامی خود به روسیه نزدیک شد.و قراردادهای مختلف نفتی،گازی،نظامی و هسته ای با این کشور منعقد شد.دهها هواپیمای روسی وارد کشور شد.نیروگاه هسته ای بوشهر به آنان سپرده شد و قراردادهای نظامی نیز منعقد شد.

اما در همان سالها عده ای از کارشناسان و متخصصان سیاست و تاریخ به مسولان درباره گسترش روابط با روسیه هشدار دادند.سوابق روسها در دوره قاجار،تحمیل قراردادهای ترکمنچای و گلستان و سیاست خارجی استعمارگرایانه آنان همواره به ضرر ایران بوده است.حتی در دوره پهلوی شوروی ها پس از اشغال ایران حاضر به ترک ایران نبودند  و خواهان ایجاد دولت وابسته در آذربایجان و یا امتیاز نفت شمال بوده اند.در دوره جنگ تحمیلی نیز عملا آنان از صدام حمایت کردند. این سوابق سیاه زمینه همکاری و اعتماد را مساعد نمی کرد.

هم آوازی روسها و غرب

مقامات ایرانی که در سالهای اخیر به روسیه به عنوان شریک بزرگ تجاری و صنعتی و متحد استراتژیک چشم دوخته بودند انتظار داشتند که چراغ سبز بیانیه تهران و موافقت ایران باارسال اورانیوم  از سوی ایران به روسیه  از سوی روسیه مثبت تلقی شود و روسیه علیه قطعنامه آمریکایی ها و متحدانش وارد عمل شود.اما این بار موضع مدودف رییس جمهور روسیه بسیار منفی بود:

"توافق تهران احتمالا پاسخگوی همه نگرانی‌ها درباره برنامه اتمی ایران نیست.پرسش این است: آیا این اقدام کافی است؟ آیا همه جامعه جهانی قانع خواهد شد؟ من نمی‌دانم. پرسش دیگر این است که آیا ایران خود غنی‌سازی خواهد کرد؟ تا آنجایی که من فهمیدم، ایران به غنی‌سازی ادامه خواهد داد. از این بابت، نگرانی‌های جامعه جهانی همچنان به قوت خویش باقی خواهد ماند"

این موضع گیری دقیقا نشان دهنده تغییر موضع روسها در قبال پرونده هسته ای ایران بود.موضع روسها در این باره مدتها این بود که ایران قدری موضع مثبت تر در جهت اعتماد سازی نشان بدهد و ما از این فرصت استفاده خواهیم کرد.این موضع همواره عامل توجیهی بود که روسها درباره دلیل همراهی شان با غربی ها در شورای امنیت علیه ایران یاد می کردند.

این موضع منفی در حالیکه صورت می پذیرد که ظرف سالهای گذشته ایران با عقد قرارداد راه اندازی نیروگاه اتمی بوشهر،خرید اسلحه و مهم تر از همه سامانه دفاعی اس 300 و قراردادهای صنعتی مانند خرید و اجاره هواپیماهای توپولوف نقش موثری به عنوان شریک تجاری با روسیه داشته است .

انتقاد از روسیه در بالاترین سطح:

موضع گیری منفی رییس جمهور روسیه علیه تفاهم تهران،آنکارا و برزیلیا  فضای رویارویی ایران و روسیه را فراهم کرد.

قبل از این موضع گیری، تکانه های تیرگی روابط و ایجاد چالش  میان دوکشور دیده شده بود. مسائلی مانند عدم ‌اجازه جمهوری اسلامی به جنگنده روسی برای پرواز از حریم هوایی ایران،‌پاسخ منفی ایران به طرح پیشنهادی آژانس مبنی بر ارسال اورانیوم ۵/۳ درصد به روسیه و در مقابل، موافقت با واسطه‌گری ترکیه، اعلام رئیس‌جمهوری ایران مبنی بر لزوم

دریافت غرامت جنگ جهانی دوم از زورگویان جهانی، تاخیر در اجرایی‌کردن قرارداد تحویل سامانه‌های پیشرفته موشکی اس -۳۰۰ به ایران و… نشاندهنده فضای نه چندان مثبت روابط ایران و روسیه در ماههای اخیر بود .اما موضع گیری منفی رییس جمهور روسیه علیه تفاهم تهران،آنکارا و برزیلیا  فضای رویارویی ایران و روسیه را فراهم کرد.سرانجام  ایران در موضع گیری صریحی وارد رویارویی جدیدی با روسیه بعد از مدتها شد. رئیس جمهور در جمع مردم کرمان در سخنانی خطاب به مدودف رییس‌جمهور روسیه تاکید کرد:

آقای احمدی نژاد در سخنان اعتراضی خود به روسیه در باره مذاکرات  ایران و روسیه و محتوای آن نیز به صراحت مطالبی را بیان کرد:

"آنها بیش از این به ما می گفتند که غربی ها ما را تحت فشار قرار می دهند بهتر است ایران اقدام یا کاری برای این فشار غربی ها علیه روسیه انجام دهد خوب این هم امضای بیانیه تهران بسم الله بهتر است آنها کارشان را آغاز کنند.وی خطاب به روسها که اعلام می کنند ما تحت فشار هستیم، گفت: خوب ما هم تحت فشار هستیم اما آیا بعد از اینکه تحت فشار قرار گرفتیم علیه روسیه اقدام کنیم؟"

شاید این اولین بار بود که طی دهه گذشته یک مقام عالیرتبه ایران علیه روسها موضع می گرفت.پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی شعار مرگ بر شوروی نیز عملا کاربردی نداشت و علی رغم کارشکنی های روسیه در موضوع نیروگاه اتمی بوشهر که ساخت آنرا یک دهه به تاخیر انداخته شده ایران در سطوح عالی از روسیه انتقاد نمی کرد.اگرچه دکتر احمدی نژاد کوشید با لحنی محترمانه و دقیق موضع جمهوری اسلامی را به روسیه بفهماند اما موضع بعدی روسها شگفت آور بود.

پاسخ روسها به ایران: اهانت آمیز اما راهبردی

چند ساعت از اعلام موضع رییس جمهور نگذشته بود و هنوز موضع آقای احمدی نژاد در راس اخبار بود که روسیه اولین واکنش رسمی را انجام داد.در موضعی تند و تحریک کننده که دقیقا با ادبیاتی ضد ادبیات رییس جمهور  سرگئی پیریخودکو، مشاور ارشد سیاست خارجی دولت روسیه گفت:

"دولت روسیه هرگونه افراط گرایی سیاسی، عدم شفافیت و غیرقابل پیش بینی بودن تصمیم گیری های مقامات ایران را نمی پذیرد"!!

این مقام روسی آقای احمدی نژاد را به "عوام فریبی سیاسی" متهم کرد و گفت: "هیچکس تاکنون نتوانسته است از طریق عوام فریبی سیاسی قدرت به دست آورد." این واکنش  واقعیت موضع اخیر روسها را نشان داد و مشخص کرد روسیه نهایتا از بازی بین ایران و ایالات متحده آمریکا نهایتا بازی با آمریکا علیه ایران را انتخاب کرده و از موضع دوگانه سابق در حال گذار به همکاری استراتژیک  با آمریکا و غرب علیه پرونده هسته ای ایران است.

اما در این جا سوال اصلی مطرح می شود که چرا روسیه به عنوان یک قدرت بزرگ که به هر حال دارای سابقه رقابت نظامی و استراتژیک با غرب است در حال اتخاذ مواضعی هم آواز با غربی علیه ایران است؟

پاسخ این پرسش در ادامه این موضع گیری مقام روس علیه ایران به روشنی مشهود است:

"روسیه بدون تردید از منافع ملی دراز مدت خود پیروی می کند. موضع ما دقیقا موضع روسیه است و در آن منافع ملت روسیه منعکس می شود به همین خاطر نمی تواند در طرفداری آمریکا و یا جانبداری ایران باشد"

منافع ملی روسیه؟

ملاحظات امنیتی و اقتصادی اهداف و مقاصدی را پدید می آورد که تمام بازیگران عرصه نظام بین الملل آنها را تعقیب می کنند.مفهوم منافع ملی برای دولتها نه تنها ضامن بقای دولت و ایجاد امنیت برای کشور است بلکه دربرگیرنده ارزشهای بنیادین کشورها و هم چنین منافع اقتصادی نیز می باشد.

اولین مساله در این زمینه  درک منافع ملی اقتصادی روسیه است.راهبرد خارجی جدید روسیه، اولویت دادن مسکو به کسب فناوری‌های نوین و پیشرفت اقتصادی از طریق  نزدیک‌تر شدن روسیه به غرب و به تبع آن کاهش مناسبات استراتژیک این کشور با ایران می باشد. روسیه با پیگیری سیاستهای سرمایه داری خواستار مشارکت بیشتر در تجارت جهانی و نیازمند هم گرایی بیشتر با قدرتهای برتر اقتصادی جهان سرمایه داری است.

نکته مهم دیگر در این زمینه استراتژی همیشگی روسها در بازی با کارت ایران برای جلب منافع ملی خود است. الگوی رفتاری روس ها از سال ۲۰۰۶ به این طرف نشان داده که آنها تنها از کارت ایران در بازی با طرف های غربی استفاده می کنند و بعد از گرفتن حداکثر امتیازات از آنها، علیه ما رای می دهند. به همین دلیل بسیاری از مردم و مسئولان ایرانی در زمانی که روس ها به قطعنامه های ضد ایرانی در شورای امنیت رای مثبت می دادند این انتقاد را به دولت داشتند که چرا علیه این همسایه شمالی واکنشی نشان نمی دهد. این مساله به ویژه پس از رای مثبت روس ها در شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی علیه فعالیت های هسته ای ایران خود را بیشتر نشان داد زیرا در آن جلسه، ۱۰ کشور به قطعنامه شورای حکام رای منفی یا ممتنع دادند.

معامله روسیه و آمریکا:ایران در برابر سپر موشکی

سال پیش همانگونه در مقاله معامله بر سر ایران گفته شد،  روزنامه آمریکایی "نیویورک تایمز"  نوشت:"باراک اوباما" رییس جمهور آمریکا طی نامه ای محرمانه به "دیمتری مدودیف " همتای روسی خود، به وی پیشنهاد داده است که در صورت

همکاری مسکو برای توقف برنامه هسته ای ایران، واشنگتن از استقرار سامانه دفاع موشكی در اروپای شرقی چشم پوشی خواهد کرد.

به نوشته این روزنامه آمریکایی این نامه محرمانه  توسط مسئولین بلند پایه آمریکایی به کاخ کرملین تحویل داده شده است. به گزارش روزنامه فرانسوی زبان "لوفیگارو"، یکی از مقامات بلند پایه آمریکا در مصاحبه با خبرگزاری رویترز ضمن تایید ارسال نامه محرمانه "اوباما" به " مدودف" گفت: اوباما نامه محرمانه خود را با دنبال کردن اهداف مختلف در خصوص توقف برنامه های هسته ای ایران، به رییس جمهور روسیه فرستاده است.

به گزارش روزنامه نیویورك تایمز، در این نامه آمده است:‌ اگر از هر گونه تلاش ایران برای ساخت كلاهك‌های هسته‌ای و موشك‌های بالستیك جلوگیری شود، آمریكا دیگر به سیستم موشك‌های رهگیر نیازی نخواهد داشت. این مقامات آمریكایی كه خواستند نامشان فاش نشود گفتند: اگر چه در نامه اوباما به یك تبادل مستقیم اشاره نشده ولی این نامه با هدف دادن امتیاز به مسكو برای پیوستن به آمریكا در یك جبهه‌ی مشترك علیه ایران نوشته شده است.

نتیجه گیری:

اگر چه رویکرد نگاه به شرق در زمانی برای یافتن شرکای اقتصادی و سیاسی برای ایران کارایی داشت اما اکنون با تغییرات حوزه بین المللی و رویکرد هم گرایانه دولت اوباما شرکا و یا حامیان سیاسی ایران به سمت غرب گرایش یافته اند.روسیه  و چین نشان داده اند با وجود منافع سرشاری که از بازار ،سرمایه گذاری  و قراردادهای با  ایران به دست می آورند اما به راحتی علیه ایران و به سود غرب جبهه می گیرند که یکی از دلایل آن احتمالا آسودگی خیالشان از ادامه حضورشان در ایران به هر قیمتی به علت نیازهای ایران است!به نظر می رسد دستگاه دیپلماسی ایران باید با رویکردی فعالانه جلوی این نحوه تعامل را گرفته و نشان دهد ایران با هر نوع زیاده خواهی  و رویکرد غیر منطبق با منافع ملی از سوی هر کشوری مخالف است.

و سخن آخر اینکه در روابط بین الملل دوست و یا دشمن همیشگی نداریم و کشورها همواره بر اساس منافع ملی خود با ما رفتار می کنند.تغییر راهبرد اوباما نسبت به بوش و دادن امتیازات عینی به روسیه از سوی آمریکا تعریف جدیدی از حوزه منافع روسیه را بوجود آورده است.

سید حسین زرهانی

گروه جامعه وسیاست