الگوی دریافت مفهوم

اشاره

یادگیری یک فرایند است و در هر فرایند عوامل و متغیرهایی در حال تعامل اند. در فرایند یادگیری، یکی از مهم ترین عوامل، معلم و روش تدریس انتخابی اوست. اگر معلم همواره خود را راهنما، ناظر، کارگردان، مدیر یا رهبر آموزشی بداند و به جای انتقال اطلاعات، روش کسب تجربه را به شاگردان بیاموزد، آنان در برخورد با مسائل فعال تر خواهند شد. آشنایی معلم با ((الگوهای فعال تدریس)) که در واقع همان الگوهای یادگیری هستند، سبب می‏ شود ضمن یاری فراگیرنده در کسب اطلاعات، بتواند مهارت ها و ارزش های نحوه ی یادگیری را نیز به آنان بیاموزد. الگوهای فعال یاددهی – یادگیری موجب تقویت مهارت های کلامی، اجتماعی و ارتباطی، تفکر و خلاقیت در فراگیران می شود. به علاوه، فضای کلاس درس را به یک کارگاه عملی تبدیل می سازد. از این الگوها که انواع گوناگونی دارند، می توان با توجه به نوع مطالب و محتوای درس، استعدادهای دانش آموزان، امکانات مدرسه و... در جریان یاددهی استفاده کرد. یکی از این الگوها، ((الگوی دریافت مفهوم)) است که در این مقاله با ویژگی ها و نکات کاربردی آن، ضمن ارائه ی نمونه ای از دروس دوره ی متوسطه در قالب این الگو، آشنا خواهیم شد.

سر آغاز

ارزش دادن به اندیشه های خلاق و ایجاد کردن انگیزش یادگیری فعال، از خصوصیات معلم اثربخش است. معلمان امروزی باید در فرایند یاددهی – یادگیری شاگردمدار باشند. به این معنا که شیفته ی خودجوشی فراگیر و تسهیل کننده ی آموزش باشند. راه یادگیری را آموزش دهند، نه آن که عرضه کننده ی یادگیری و یاد دادنی ها باشند. زیرا که اصولاً در فرایند یاددهی – یادگیری، فرض عمده بر این است که هر چه میزان فعالیت و مشارکت دانش آموزان در جریان تدریس بیشتر باشد، تدریس مؤثرتر است. در واقع، دانش آموز قرن 21 نمی تواند در فرایند یادگیری عنصری بی اختیار باشد که حتی چگونه یاد گرفتن هم از اختیار او خارج باشد و هیچ گونه دخل و تصرفی در آن چه می آموزد، نداشته باشد. امروزه دیگر مراکز آموزشی به منزله ی مخزن دانش و معلمان به مثابه انتقال دهنده ی معلومات نیستند. از سوی دیگر، قرار نیست که شاگردان به صورت کتاب خانه های سیار کوچک که وظیفه ای ندارند جز ذخیره سازی و بازیافت اطلاعات، تجهیز شوند. بلکه باید مهارت تفکر و استدلال خود را افزایش دهند و اطلاعات را پردازش کنند و به کار برند. از این رو، ضرورت تغییر روش های تدریس معلمان و به کارگیری روش های فعال تدریس کاملاً آشکار است. در ادامه به تشریح یکی از این روش ها، یعنی ((دریافت مفهوم)) می پردازیم.

ماهیت الگوی دریافت مفهوم

دریافت مفهوم عبارت است از: جست و جوی ویژگی هایی که از آن ها برای تمیز نمونه ها از غیر نمونه های طبقات استفاده می شود. در این الگو از دانش آموز خواسته می شود، مثال هایی (نمونه هایی) را که دارای ویژگی های آن مفهوم است، با مثال های دیگری که آن خواص یا ویژگی ها را ندارند، مقایسه کند و به کشف ویژگی های مفهومی که در ذهن معلم است، نائل آید. اساس رویکرد دریافت مفهوم را نظرات برونر تشکیل می دهند.

تعریف مفهوم

مفهوم عبارت است از: طبقه ای از محرک ها که ویژگی های مشترک دارند. این محرک ها، یا شی ء هستند یا رویداد یا شخص. یادگیری مفهوم، به معنی قرار دادن اشیا یا مقولات در یک طبقه است. به این ترتیب می توان اعضای آن طبقه را شناخت. هر مفهوم دارای تعریف، عنوان یا نام است. بخش عمده ی مطالب درسی را مفاهیم و اصول تشکیل می دهند. ما از راه مفهوم سازی، دنیا را در ذهن خود خلاصه می کنیم. دریافت مفهوم نیز فرایندی استقرایی  است که ما را در سازمان دهی اطلاعات یاری می دهد.

مفهوم مثال مربوط و مثال غیرمربوط

به هر یک از موردها یا مصداق های مناسب یک مفهوم، ((مثال مثبت)) آن مفهوم و به هر یک از موردها یا مصداق های نامربوط آن، ((مثال منفی)) (غیرمثال) گفته می شود. مثلاً، تماشاچیان صحنه ی تصادف خیابان، مصداق منفی از مفهوم گروه و دانش آموزان یک کلاس، مثال یا مصداق مثبت آن است.

مراحل اجرای الگوی دریافت مفهوم

این الگو از الگوهای فعال تدریس تلقی می شود که معلم در آن نقش ثبت کننده و کنترل کننده ی آموزشی را دارد. مراحل این الگو از ارائه ی مثال ها و غیر مثال ها توسط معلم آغاز و به مراحل آزمون، نام گذاری مفاهیم و کاربرد آن ها ختم می شود. این الگو  سه گام  اساسی دارد.

یک نمونه مطابق با الگوی دریافت مفهوم به شرح زیر است:

کتاب مطالعات اجتماعی پایه ی اول دبیرستان، تدریس درس مفهوم ارزش و هنجار

گام اول

معلم: مفهومی در ذهن دارم. حدس بزنید چیست. به فهرستی از کلماتی که در دو ستون آری و خیر می نویسم، توجه کنید. هر کدام از موارد این فهرست، نشانه ای از مفهوم مورد نظر است. اگر کلمه را در ستون آری بنویسم، مثالی از مفهومی است که در ذهن دارم. اما اگر کلمه را در ستون خیر بنویسم، مثالی از مفهوم مورد نظر من نیست. خوب دقت کنید و آن مفهوم را حدس بزنید و در ذهن خود نگه دارید. در این مرحله معلم آن قدر کار ارائه ی مثال ها و غیرمثال ها را ادامه می دهد تا فراگیرندگان به مفهوم مورد نظر راهنمایی شوند (حداکثر حدود بیست جفت کلمه). در مراحل متفاوت این گام، معلم از فراگیر می پرسد که چند نفر مفهوم مورد نظر را حدس زده اند. چنان چه تعداد قابل ملاحظه باشد، گام بعدی را شروع می کند.

فقط معلم

گام دوم

مرحله ی اول، معلم: می خواهیم درستی حدسیات شما را آزمایش کنیم. مثال هایی عنوان می شوند. شما بر اساس فرضیات خود بیان کنید هر یک را در کدام ستون (آری یا خیر) باید قرار دهم.

دانش آموز و معلم

مرحله ی دوم، معلم: به نظر می رسد مفهوم را پیدا کرده اید. اکنون شما هم مثال بزنید و بگویید هر مثال را در کدام ستون (آری – خیر) باید قرار داد.

فقط دانش آموز

گام سوم

معلم: حدس ها و نظرات خود را در مورد مفهومی که یافته اید، بیان کنید. از کدام مثال به مفهوم پی بردید؟ در پایان معلم به کمک فراگیرندگان به تحلیل و جمع بندی نظرات و تبیین مفهوم ((هنجار)) در مقابل ((ارزش)) می پردازد.

کارکردهای مثبت استفاده از این الگو

1.‏ بالا بردن سطح تحمل ابهام در فراگیرنده؛

2. پایداری و عمق بیشتر مطالب یاد گرفته شده؛

3. بهبود و تقویت قدرت تفکر و درک مفاهیم و اصول؛

4. یادگیری تفکر استقرایی و دست یابی به نتیجه از جزء به کل.

5. افزایش انگیزه ی یادگیری با ایجاد حالت بازی و معما در جریان تدریس.

قابلیت ها و نکات مهم در کاربرد الگو

1.‏ یکی از وظایف معلم قبل از اجرای الگو، تهیه ی مصداق ها و غیر مصداق هاست.

2. در هر گام، میزان ارائه ی مثال ها به تعداد فراگیر بستگی دارد که مفهوم را حدس زده اند.

3. این الگو برای تدریس درس هایی که بخش عمده ی آن ها را مفاهیم و اصول تشکیل می دهند، مناسب تر است.

4. مدت لازم برای اجرای این الگو حدود 30-20 دقیقه است.

5. چنان چه از این الگو برای تدریس درس جدید استفاده شود، باید مثال ها آسان تر باشند و اگر برای ارزش یابی تشخیصی (درس قبلی) به کار رود، باید مثال ها اندکی دشوارتر انتخاب شوند.

مجله رشد تکنولوژی آموزشی

گروه مدرسه اینترنتی سایت تبیان،تنظیم: شکوفه باصری