صدرالدین فلسفه
زاد و زندگي
- محمدبن ابراهيم بن يحيي شيرازي قوامي، معروف به صدرالمتألهين و ملاصدرا بزرگ‌ترين فيلسوفي است كه در سده يازدهم هجري به عرصه رسيد و فلسفه اشراق را به نهايت اوج و رفعت خود رسانيد؛ در حالي كه فلسفه مشائي و رواقي را مورد انتقاد قرار داد.
با وجود عظمت و شهرت عظيم «صدرا» حيات و وضع زندگي او نقاط تاريك زياد دارد و بيشتر مترجمان او از تفاصيل حيات و سال ولادت و ديگر خصوصيات زندگاني او چيزي ننوشته‌اند.
صدرا، تنها فرزند پدر بود و پس از نذر و نيازهاي به وجود آمده بود. از اين رو پدر او را به كسب دانش واداشت. پس از وفات پدر، صدرا به اصفهان رفت تا دانش خود را تكميل كند و در اين شهر بود كه به خدمت شيخ‌بهائي (در گذشته 1031 ه".ق) رسيد و علوم منقول را پيش وي آموخت. در زمان بهائي و پس از وفات او، صدرا به خدمت ميرمحمد باقر معروف به مير داماد(در گذشته 1041 ه".ق) رسيد و از آثار او بر مي‌آيد كه نسبت به ميرداماد احترام و ارادتي ويژه داشته و او را سيد و سند و استاد خويش مي‌دانسته است.
ملاصدراي تكفير شده
بسياري از دانشوران جهان، به ويژه ايران، تا زنده بوده‌اند گرفتار مشتي غوغا و بي‌سواد و جماعتي قشري و كوته‌نظر بوده‌اند وليكن پس از مرگ بهره يافته‌اند و افكار تابناك آنها آغاز ناز و جلوه‌گري كرده و توتياي ديدگان خاص و عام گشته است؛ براي او مجالس بزرگداشت و تجليل تشكيل داده‌اند، شعرا و داستان سرايان در مدح و ستايش او داد سخن داده‌اند و بر مرگ او اسف خورده‌اند و اشک ريخته‌اند.
اگر امروز اين همه بر سر فهم افكار او سر و دست مي‌شكنند و او را مايه تفاخر حكمت شعاران مي‌دانند، در زمان حيات تكفيرش كردند و او از ترس توده نادان و خوف جان متواري زيست. هيچ بياني نيكوتر از آنچه خود او در مقدمه «اسفار» از اين اوضاع كرده و شرح آن‌را گفته، رساتر و بهتر نيست. چه بهتر كه گوش بدو فرا دهيم:
«.. مي‌خواستم كتابي بنويسم كه شامل مسائل پراکنده‌اي باشد كه در كتابهاي گذشتگان يافته بودم. اين مسائل جامع اقوال مشائيان و چكيده اذواق اشراقيان و برخي از اصول رواقيان بود.
«مطالبي دريافته بودم كه در هيچ‌يك از كتابهاي اهل فن و حكيمان روزگاران پيدا نمي‌شود و فوائدي كه هيچ‌يك از عالمان در آن سخن نگفته‌اند. مي‌خواستم مسائلي را در آن بگنجانم كه روزگار همانند آنها را به خود نديده و دوران افلاك نظير آن‌را مشاهده نكرده است! «ليكن موانع از نيل به مقصود مانع مي‌شد و دشمني روزگار با سدهاي استوار مرا از رسيدن به مراد باز مي‌داشت».
«روزگار مرا از قيام به مقصود و رسيدن به هدف مانع آمده و زمين گيرم كرده بود؛ نمي‌توانستم يافته‌هاي خود را بيان كنم؛ به سبب آنچه مي‌ديدم از دشمني روزگار با پرورش نادانان و اراذل و روشني آتش ناداني و گمراهي و زشتي حال و بدي رجال. حقيقت اين است كه زمانه مرا به جماعي كند فهم مبتلا كرده است كه چشمانشان از ديدار اَنوار دانش و اسرار آن كور است و ديدگانشان همچون شپرگان از مشاهده معارف و تعمق در آنها عاجز و ناتوان؛ اينان تدبر در آيات سبحاني و تعمق در حقايق رباني را بدعت مي‌شمارند. نظر آنان از ظواهر اجسام برتر نمي‌رود، فكرشان از اين هيكلهاي تاريك و ظلماني ارتقأ نمي‌يابد. اينان مردم را با مخالفت و عناد خود از حكمت و عرفان، محروم كرده‌اند و آنها را به كلي از راه علم و اعتقاد بر علوم مقدسه الهي و اسرار شريف رباني كه پيامبران و اوليأ بدان كنايه كرده و حكيمان و عارفان بدان اشارت فرموده‌اند، دور مي‌دارند.»
«... جهل و ناداني، ظاهر گشته است و علم و حكمت و شرف آن از ميان رفته است؛ عرفان و اهل آن خوار گشته و خلق از دانش و معارف، منصرف شده‌اند و با عناد و سرسختي از تحصيل و تعلمي آن ممانعت مي‌ورزند و طبايع را از حكيمان و فيلسوفان نفرت مي‌دهند و عالمان و عارفان و برگزيدگان پاك را مي‌رانند: كل من كان في بحرالجهل و الحمق اولج و عن ضيأالمعقول و المنقول اخرج، كان الي اوج القبول و الاقبال اوصل و عند ارباب الزمان اعلم و افضل... هر آن كس كه او در بحر جهالت و حماقت غوطه‌ورتر و از ضيأ معقول و منقول دورتر است، همو به اوج قول و قله اقبال مردمان نزديك‌تر و در نزد بزرگان زمانه دانشمندتر و داناتر است...»
«صدرا» از آغاز تحصيل تا زمان پختگي و نضج‌افكار اگر چه احوال گوناگون و دگرگونيهاي مختلف پيدا كرد، سه مرحله را گذرانيد:
مرحله شاگردي و تحصيل
در اين مرحله به بررسي انديشه‌هاي فيلسوفان و متكلمان و خواندن كتابهاي مشائيان و رواقيان اشتغال داشت و در مقدمه تفسيري كه بر سورة‌الواقعه نوشته اشاره به اين دوره كرده گويد:
«پيش از اين من بيشتر به بحث و تكرار اشتغال داشتم و كتابهاي اهل نظر و حكيمان را مطالعه مي‌كردم و گمان مي‌كردم كه چيزي فرا گرفته‌ام؛ وليكن وقتي چشم بصيرتم باز شد و به خود نگريستم، دريافتم كه اگر چه چيزهايي از احوال مبدأ و تنزيه ذات باري از صفات امكان و حدثان و معاد نفوس انسان فرا گرفته‌ام، اين همه از علوم حقيقي نيست و حقايق عيان جز با ذوق و وجدان دريافتني نيست.»
و از اينكه اوايل عمر را بيهوده گذرانده و چون مسلك بحث و جدال را برگزيده پشيماني مي‌خورد، چنان‌كه در مقدمه اسفار مي‌گويد:
«... من از خدا آمرزش مي‌طلبم به سبب آنچه برخي از عمر را به پژوهش انديشه‌هاي فيلسوفان و مجادلان به سر آوردم و چون آنها، در تدقيق و گستاخ زباني و در تفنن در بحث بي‌پروا بودم... تا اينكه به روشنايي ايمان و ياري خداي منان بر من آشكار شد كه قياس آنها عقيم و راهشان غيرمستقيم است، از اين رو، رشته همه كارها را به دست وي سپرديم و به پيامبر بيم دهنده او.»
برخي گويند كه صدرا در اين مرحله از عمر رساله «طرح الكونين» را نوشت و در آن رأي خود را در وحدت وجود صريحاً واضحاً بيان داشت كه با مسلك اهل عرفان مشابه است.
مرحله دوم، روزگار عزلت و عبادت
در اين دوره به برخي از جبال قم رفت و مدت درازي در خلوت و راز نياز با معبود حكيم به سر برد. گروهي گفته‌اند كه مدت اين عزلت و خلوت 15 سال است وليكن مأخذ قول خود را ذكر نكرده‌اند. در اين مرحله بود، كه روح تصوف و ذوق عرفان در وجود او رسوخ تمام يافت و او توانست آنچه از آرأ جدالي و افكار مشائي فراگرفته پس پشت بيندازد و روحي متواضع و خليق و با كمال پيدا كند. خود او در اين باره مي‌گويد:
«نَفسِ خويش را با اصول مجاهده مشغول كردم و دل من با كثرت رياضتهاي سخت افروخته گشت، تا انوار ملكوت بر آن سرازير شد، پنهانيهاي جهان برين براي من روشن گشت و انوار احديت در دل من درخشيدن گرفت و الطاف الهي متواتر و پياپي گشت؛ بدانسان كه بر اسراري پي بردم و رموزي بر من كشف شد كه با برهان نتوانستي شد. بلكه آنچه پيش از اين برهان فراگرفته بودم با فزونيهاي بيشتري از راه شهود و بالعيان ديدم...»
مرحله تأليف و بيان آرأ و افكار
بيشتر تأليفات او به طريق اشراقي و كشفي است. نخستين كتابي كه در اين دوره نوشت، كتاب الاسفار الاربعه است و شايد كه به تأليف آن در اواخر مرحله دوم آغاز كرده باشد.
اين مراحل سه‌گانه ما را به ياد مرحلي مي‌اندازد كه غزالي نيز طي كرد، اين دو تن هر دو نخست به تحصيل و فراگرفتن آرأ فيلسوفان و متكلمان پرداختند و سپس آرأ فيلسوفان و نظريات متكلمان را بيهوده و گمراه كننده يافتند و گفتند كه: اين سخنان سالك را به حقيقت نمي‌رساند، از اين رو، آن بحثها را ترك گفتند و جدال و پيكار و خصومتهاي عقيدتي را كنار گذاشتند و سرانجام به فضاي عطر آگين خيال‌انگيز تصوف و فلسفه اشراقي دل بستند و آرام گرفتند.
ملاصدرا چگونه تكفير شد؟
روح سودايي و پژوهشگر فيلسوف ما سرانجام در تصوف و اشراق آرام يافت، اما تصوف و عرفان با روح سهل‌گيري و تسامحي كه دارد و با برخي دعاوي عجيب و شگفت آن، همواره مورد نفرت و انزجار اصحاب ظاهر بوده است. قهراً اين نفرت و انزجار در دوره صفويان كه دوران اقتدار و فرمانروايي مدعیان علم و روزگار مذلت و اختفأ حكيمان و انديشمندان بوده است بيش از پيش افزودن گرديد؛ چنان‌كه هر جا صوفي يا عارفي سراغ مي‌گرفتند انواع شكنجه و زجر و تفتيش او را عذاب مي‌كردند تا به توبه وادارش كنند. دراين راه برخي كار را به جايي رسانيدند كه لقب «قاتل صوفيان» گرفتند!
او نسبت به «محيي‌الدين بن عربي» (درگذشته 638 ه".ق) ارادت خاصي داشت و در آثار خويش از جمله «اسفار» و «المبدأ و المعاد» از او به بزرگي و تعظيم و تكريم زياد ياد مي‌كند و در برخي موضع از و به «حكيم عارف» و «شيخ جليل مُحَقٍّق» تعبير مي‌كندو بسيار جاها به اَفكار و آرايِ او استناد مي‌كند و برخي از اقوال او را چنان معتبر مي‌داند، كه پذيرفتن و يادگرفتن آن‌را واجب مي‌داند و در آرأ او احتمال خطا نمي‌دهد. حاصل آنكه او را از اهل كشف و از پيشوايان شهود و اشراق مي‌شمارد و از او دفاع شديد مي‌كند و نسبت به برخي اقوال او كه ضعف يا انحراف از سنت دارد، محمل مي‌تراشد. اين دو امر و امور ديگر، سبب شد كه معاصران وي، او را بد دين و كافر بدانند.
داستاني هم معروف است كه:
در كربلا يكي از مدعيان دانش هر روز پس از نماز صبح بزرگان فلسفه را يكي پس از ديگري لعن مي‌كرد و از آن جمله يكي صدرالدين شيرازي بود، كه روزي در مجاورت او بود و آن مدعي او را نمي‌شناخت و چون از لعن وي فارغ گشت، صدرا از سبب لعن خويش پرسيد. در جواب گفت: كه اين مرد به وحدت واجب الوجود معتقد است! صدرا گفت: لعنش كن كه او شايسته لعن توانست! او از شدت ناداني و تعصب ميان اعتقاد به وحدت وجود و وحدت واجب‌الوجود فرقي نمي‌گذاشت.»
در مقابل اين ايرادات و تكفيرهاي ظاهرپرستان صدرا هم ساكت نمي‌نشست، بلكه بر آنها به زبان قلم حمله مي‌كرد و آنها را ظاهري و قشري و بي‌خبر از علم و حكمت قلمداد مي‌نمود. چنان‌كه صاحب مستدرك گويد:
«... صدرا در كتابهاي خويش بر حاملان ظاهر دين و آنان را به جهل نسبت داده و خارج از زمره دانشمندان دانسته است.» او در كتابها و رساله‌هاي خود مانند «الواردات القلبية» (ص 58) و در تفسير خود بر شرح «آية‌الكرسي» (ص 352) زماني كه از انقطاع عذاب بحث مي‌كند و در كتاب «المبدأ و المعاد» (ص 278) زماني كه از تحقير و تهاون (کسانی که فلا سفه را کافر می دانند) نسبت به حكمت و فلسفه و اهل آن سخن مي‌گويد، آنها را به انتقادي تند و زننده مورد عتاب قرار مي‌دهد و مي‌گويد: «بي‌گمان بيشتر آنها از جاهلان هم شوربخت‌ترند.»
او مي‌خواست مردم را به سوي فلسفه فرا خواند؛ فلسفه‌اي كه جز وي و تني چند آن‌را نمي‌فهميدند. فلسفه او از خيال نيرومند و هوش سرشارش مايه مي‌گرفت واز يافته‌هاي صوفيان كه مخصوص خود آنها بود و در ميان ديگران سرايت نيافته بود. از اين رو از آنچه فقيهان و عالمان معاصرش سود جستند او بي‌بهره ماند، زيرا آنها در دلها و ديدگان مردم زندگي مي‌كردند و در عقول و عواطف آنها تأثير به سزايي داشتند.
زمينه آثار ملاصدرا
صدرا در فلسفه و حكمت اشراقي كتابهاي كلاني نوشته، كه همواره - يعني از روزگار مؤ‌لف - مورد توجه طالبان علم و مشتاقان فلسفه قرار گرفته است و بيشتر آنها به زيور چاپ آراسته شده است. بيشتر كتابهاي او در موضوعات زير بحث مي‌كند:
اولاً - آنچه مربوط به شناخت مبدأ نخستين و صفات و آثار اوست كه در واقع شامل قسمت اعظم فلسفه به معني كامل آن است.
ثانياً - شناخت راه راست و درجات وصول به آن - زيرا همه راه راست را به يك اندازه نمي‌شناسد و چگونگي صعود به حضرت باري تعالي و علم نفس كه جزئي از علم طبيعي است و بحث فيلسوف ما در اين قسمت، بسيار عميق و پژوهشگرانه است.
ثالثاً - شناخت معاد و روز رستاخيز و چگونگي حضور در حضرت حق و ورود به سراي رحمت وي.
رابعاً - شناخت برانگيختگان و برگزيدگان الهي، از براي دعوت خلق و نجات نفس، مانند پيامبران و اوصيأ و اوليأ.
خامساً - ذكر اقوال و آرأ منكران و بد دينان و كشف فضايح و نابساماني كلمات آنها و برخي مسائل ديگر.
تأليفات مهم ملاصدرا
مهم‌ترين آثار ملاصدرا (صدر المتألهين) به قرار زير است:
-1 الاسفار الاربعة، كه نخستين بار در 926 صفحه در تهران در 4 جلد و قطع بزرگ به سال 1282 هجري چاپ شد. چون به زودي اين كتاب جاي خود را ميان دانشمندان و حكمت‌دانان باز كرد، فاضلان و دانشمندان به‌شرح و تحشيه آن پرداختند، كه از آن شرحها طهراني در كتاب خود 9 شرح و حاشيه نفيس و سودمند را نام مي‌برد. چاپ دوم اين كتاب به سال 1378 هجري قمري در مطبعه‌هاي جديد انجام گرفت و به ترتيبي نيكو چاپ شد، كه در حاشيه آن شش حاشيه گنجانيده شده است
2- المبدأ و المعاد، كه مشتمل بر 270 صفحه متوسط است و در سال 1314 ه".ق چاپ شده است.
اين كتاب در دو فن است: -1 ربوبيات؛ -2 معاد بيان آن متوسط است و مؤ‌لف روش تحقيق كتاب «اسفار» را اينجا نيز از دست نداده و ميان دو مسلك اهل بحث و اهل عرفان توفيق داده است. نسخه‌اي خطي از اين كتاب به رقم (421) در كتابخانه اهدايي آقاي مشكوة به دانشگاه وجود دارد.
3-الشواهد الربوبية في المناهج السلوكية، كتاب نسبتاً مختصري است به روش عرفاني، كه در سال 1286 ه".ق به قطع متوسط در 246 صفحه چاپ شد. برخي از محققان گفته‌اند كه اين آخر كتاب صدرا است و مؤ‌لف آن‌را براي تدريس جهت مبتديان فلسفه نوشته بوده است.
اخيراً اين كتاب را آقا سيد جلال آشتياني تصحيح و با مقدمه و برخي حواشي سودمند به خرج دانشگاه مشهد چاپ كرد.
4- اسرار الاَّيات و انوار البينات، در شناخت اسرار آيات خداي و صنعتها و حكمتهاي وي بنا بر روش عارفان. مؤ‌لف در اين كتاب آيات قرآني را با بحثهاي خويش تطبيق كرده است. اين كتاب در سال 1292 ه".ق چاپ شده است.
5- مشاعر، به روش عرفانيان، كه در سال 1315 ه".ق بالقطع كوچكي در 108 صفحه چاپ شد. اين كتاب، دوباره با برخي حواشي و تعليقات غلامحسين آهني چاپ شده و سودمند است.
«شيخ احمد زين‌الدين احسائي» بر اين كتاب رد نوشته است.
6- الحكمة العرشية، كه آن‌را هم به روش اهل عرفان نوشته است، اين كتاب به همراه «مشاعر» چاپ شده و احسائي بر اين كتاب نيز رد نوشته است.
7- شرح الهداية‌الاثيرية، كه مؤ‌لف در اين كتاب، با روش مشائيان و طريقه اهل بحث پيش رفته و از مذهب اصل كتاب كه، «الهداية‌الاثيرية» نام دارد عدول نكرده است. اصل كتاب تأليفات «اثيرالدين مفضل ابهري» (در گذشته 663 ه".ق)است.
8- شرح الهيات الشفأ، كه در سال 1303 ه".ق به قطع بزرگ با «الهيات شفأ» در 264 صفحه چاپ شد و آن ناتمام است و تا مقاله ششم رسيده است.
9- رسالة‌الحدوث، اين رساله بحث مبسوط و گسترده‌اي است در حدوث عالم، كه در سال 1302 هجري به قطع متوسط در 109 صفحه چاپ شده است. مؤ‌لف از اين كتاب در «اسفار» - من جمله در (صفحه 233، ج 1) نقل مي‌كند. از اين رو بايد پيش از «اسفار» تأليف شده باشد.
10- رسالة اتصاف الماهية بالوجود، اين رساله حدود 10 صفحه دارد و در سال 1302 ه".ق چاپ شد. مؤ‌لف در اين كتاب اصالت وجود را اثبات مي‌كند و مي‌گويد: وجود صورتي در اعيان است و به خودي خود هستي و قوام دارد؛ وليكن ماهيت به سبب و به وجود او هستي مي‌يابد و به خودي خود چيزي نيست، بلكه از اعتبارات وجود است و به قول شيخ شبستري:
وجود اندر كمال خويش ساريست/تعين‌ها امور اعتباريست
بايد دانست كه مسئله اصالت وجود يا ماهيت از مسائل مهم و بارزي است كه معركه آرأ و افكار ناظران باحثان بوده است. گروهي از فلاسفه به اصالت ماهيت قائل شده‌اند، مثل شيخ سهروردي مقتول؛ گروهي به اصالت وجود گراييده‌اند مانند فيلسوف ما. اگر وجود را اصيل دانسته‌اند ماهيت را اعتبار گفته‌اند و اگر ماهيت را اصيل دانسته‌اند وجود را اعتباري پنداشته‌اند. يك گروه سوم نيز پيدا شده‌اند كه به اتحاد وجود و ماهيت قائل شده‌اند. از اين جماعت يكي شيخ هادي بن محمد امين تهراني (در گذشته 1321 ه".ق)معروف است، كه رساله‌اي به نام اتحاد الوجود و الماهيه نوشته و در آن اصالت هر يك از وجود و ماهيت را بدون ديگري باطل دانسته است.
11- رساله سريان الوجود، كه گمان مي‌رود همان رساله «طرح الكونين» باشد، اين رساله حدود 16 صفحه دارد و زماناً بر تأليف اسفار مقدم است. در زمان نگارش اين كتاب صدرا به اصالت ماهيت قائل بوده وليكن در «اسفار» از آن عدول كرده چنان‌كه خود وي گويد: «من از قول عارفان در باب اعتباري بودن وجود به شدت دفاع مي‌كردم و ماهيات را اصل در تحقق مي‌دانستم، تا اينكه خدا مرا هدايت كرد و براي من كاملاً واضح و منكشف شد كه قضيه به عكس اين است.»
آنچه صدرا در باب وحدت وجود در اين رساله بيان داشته با آنچه در اسفار بيان كرده، يكي نيست.
12- رسالة في القضأ و القدر، كه حدود هفتاد و اند صفحه دارد.
13-رسالة اكسير العارفين، در شناخت حق و يقين.
14-رسالة حشرالعوالم، در 30 صفحه، اين كتاب در حاشيه «المبدأ و المعاد» چاپ شده است.
15- رساله خلق الاعمال، كه در حاشيه كشف الفوايد علامه حلي چاپ شده است. اين رساله را در آبان ماه 1340 خورشيدي آقاي سيد محمد علي روضاتي با گفتاري از آقاي جلال همايي زير عنوان رساله جبر و تفويض در چاپخانه حبل المتين اصفهان در چهارده صفحه منتشر كرد.
16- رساله بعض المسائل العويضة، در جواب سؤ‌الاتي كه «شمس‌الدين محمد گيلاني اصفهاني» (در گذشته به سال 1097 ه".ق)يكي از معاصران و شاگردان او، از وي كرده است.
17- رساله‌التصور و التصديق، كه در سال 1311 هجري با «جوهر النضيد» علامه حلي در منطق، چاپ شد.
18- رسالة في اتحاد العاقل و المعقول، كه حدود 35 صفحه دارد.
19-كسر الاصنام الجاهلية، در كفر بعضي از جماعت صوفيه. «صدرا» از اين رساله، در ضمن كتابهاي ديگر نام برده است.
20- رسالة في حل الاشكالات الفَلَكيه في الارادة الجزافية، صدرا از اين كتاب هم در اَسفار (ج 1/176) نام مي‌برد، وليكن حاجي سبزواري در حاشيه آن مي‌گويد: «لم نر تلك الرسالة = هرگز اين رساله را نديده‌ايم».
21- حاشيه بر شرح حكمة‌الاشراق، كه در سال 1316 ه".ق چاپ شده است.
22-رسالة في الحركة الجوهرية.
23- رسالة في الالواح العماديه.
24- رساله‌اي در شرح الرواشح السماوية، تأليف «ميرداماد»؛ كه يكي از مؤ‌لفات مهم «صدرا» مهارت و تبحر وي را در فن حديث و درايت و شناخت اساتيد مأثورات مذهبي نشان مي‌دهد. اين كتاب حدود 500 صفحه دارد و تمام نشده است. مؤ‌لف تا حديث 499 شرح كرده و تا باب أن الائمه و لاة‌امر الله و خزنة علمه رسيده است.
25-مفاتيح الغيب، كه شرح اصول كافي چاپ شده و حدود 200 برگ بزرگ دارد، مؤ‌لف آن‌را به منزله مقدمه تفسير خود نوشته است.
26- تفسير القرآن الكريم، كه شامل است بر تفسير برخي از سوره‌ها و آيات، كه تمام نشده است، گويا مراد مؤ‌لف آن بوده است، كه تفسير كاملي بنويسد، ولي اجل مهلتش نداده است. اين كتاب در سال 1322 ه".ق 616 صفحه به قطع بزرگ چاپ شده است.
نوشته :سید مهدی موسوی گروه حوزه علمیه
