پارامتر دید در آسمان پاک

فرض کنید تلسکوپی جدید خریده اید؛ البته نه تلسکوپی ارزان قیمت و ساده، بلکه گران و پیشرفته. در نخستین شب و در آسمانی صاف، تلسکوپ را به سوی مشتری نشانه می روید و با دقت از درون چشمی به آن نگاه می کنید. اما آن چه می بینید فقط هاله ای نورانی و موّاج است. تلاش تان برای دیدن تصویری واضح از مشتری بی نتیجه می ماند و در نهایت تصمیم می گیرید تلسکوپ معیوب را پس بدهید.

اما در این ماجرا مشکل از ابزار نیست. به زودی متوجه می شوید که بهترین ابزارهای اپتیکی هم در برابر تأثیر جوّ زمین، که پرتو نور برای رسیدن به چشم ناظر ابتدا باید از میان لایه های گوناگون آن عبور کند، نقشی فرعی دارند. جوّ زمین مانند اقیانوسی از هوا سیاره ی ما را در بر گرفته که گاهی آرام، گاهی متلاطم و آشفته، گاهی تار است. این وضعیت جوی در چگونگی و کیفیت تصویری که از جرم آسمانی می بینیم تأثیر می گذارد.

میزان پایداری جوّ زمین اصطلاحاً «پارامتر دید نجومی» گفته می شود. داشتن آسمانی با پارامتر دید خوب برای رصد اجرام آسمانی مانند ماه، سیاره ها و ستاره های دوتایی نزدیک به هم، که برای دیدن آن ها به بزرگ نمایی زیاد زیاد داریم، بسیار مهم است. اگر جریان هوا آرام باشد می توانید از بیشترین بزرگ نمایی تلسکوپ استفاده کنید. در مقابل، اگر در هنگام آشفتگی جوی برای رصد آسمان به سراغ ابزار رصدی خود بروید، آن چه را که در ابتدای مقاله درباره ی اولین رصدتان با تلسکوپ گفتم خواهید کرد.

عوامل زیادی در پارامتر دید تأثیر دارند. از شرایط آب وهوایی گرفته تا جریان هوای درون لوله ی تلسکوپی که هنوز با دمای بیرون هم دما نشده است. موج های گرمایی که پس از غروب خورشید و طی شب از سطح زمین متصاعد می شوند، یا انرژی گرمایی خارج شده از ساختمان ها در هوای سرد زمستانی، موج های آزار دهنده ای را در تصویری که از پشت چشمی تلسکوپ می بینیم، ایجاد می کنند.

برای سنجش میزان پارامتر دید، من مقدار 1 (خیلی بد) تا 5 (ایده آل) را، که برای نجوم  پایه مفید است، معرفی می کنم. شما می توانید با نگاه کردن به آسمان و مشاهده ی این که سرعت چشمک زدن ستاره ها چقدر است، پارامتر دید را تا حدودی تخمین بزنید.

روش دقیق تر برای ارزیابی پارامتر دید به این صورت است که با افزایش بزرگ نمایی تلسکوپ به ستاره ای روشن نگاه کنید. اگر تصویر پیوسته موج دار است و لرزش دارد، این پارامتر را در نوع 1 دسته بندی کنید. اگر تصویر حلقه ای و متشکل از دایره های متحدالمرکز ثابت (حلقه های پراش نور) است، پارامتر دید 5 خواهد بود.

پارامتر شفافیت جوّ، پاکی و تاریکی آسمان را توصیف می کند. آسمان های غبارآلود، حاصل وجود بخار آب (عموماً در شب های گرم تابستان) یا ناخالصی هایی مانند دود و غبار هستند. حتی اگر آسمان صاف و رطوبت جوّ کم باشد، پراکندگی و انحراف نور حاصل از غروب و طلوع خورشید یا ماه در افق یا نورهای مصنوعی میزان شفافیت آسمان را تحت تأثیر قرار می دهد.

یک راه ساده برای سنجش شفافیت، خیره شدن به بخشی از آسمان، تقریباً در میانه ی راه بین افق و سَرسو، و یادداشت کردن قدر کم نورترین ستاره ای است که می بینید. نتیجه ی سنجش می تواند از کاملاً ابری تا قدر 6 (کم نورترین ستاره ای که در آسمان تاریک با چشم برهنه قابل مشاهده است) باشد. در مناطق دوردست و بسیار تاریک حتی مقیاس بالاتر از 6 هم خواهد بود. اگر شما شفافیت را 7 یا 8 تخمین بزنید، به احتمال بسیار در بیابان دورافتاده ای در استرالیا هستید! ارتفاع اجرام آسمانی که رصد می کنید از افق هم در پارامتر دید و شفافیت تأثیر دارد. از سَرسو تا افق، میزان شفافیت آسمان کاهش می یابد، چون در افق لایه ی هوا ضخیم تر است.

به هر حال در هر فصلی و پیش از شروع رصد، لازم است که ابتدا شرایط آسمان را بسنجید و سپس با آن هماهنگ شوید. اگر پارامتر دید خوبی دارید ماه را نشانه بگیرید و سایر سیاره ها و ستاره های دوتایی نزدیک به هم را، که هرگز قادر به تفکیک شان نبوده اید رصد کنید. آسمان شفاف به شما امکان جست و جو و مشاهده ی سحابی ها و کهکشان های کم نور را می دهد.

ترجمه: محمد حسین الماسی

به نقل از: ماهنامه نجوم 193

تنظیم برای تبیان: م.ح.اربابی فر