مسير تاريخى قواعد فقهى
- اگر قواعد فقهى در مجموعه مؤلفات مستقل نيامده, دليل بر عدم وجود آنها نيست; زيرا تدوين آثار منشأ و به وجود آورنده قواعد فقهى نيست, بلكه كاشف و بيانگر وجود آنهاست.
- منابع شريعت اسلامى, مأخذ و مستندات آغازين و اساس پيدايى قواعد فقهى شمرده مى شود. معجزه پيامبر(ص) يعنى قرآن كريم, قواعد بسيارى را دربردارد كه از آغاز شريعت, حدود و ثغورى وضع كرده و اهداف اسلام را در زمينه احكام و قوانين وضع شده برشمرده است.
قسمت اول را اینجا مطالعه بفرمایید
فقها دراين باره گام هايى برداشته اند كه نسبتاً موفقيت آميز بوده است, گرچه كوشش ها و اقداماتى فردى بوده, نمى توان همه آنها را (قواعد فقهى) به معناى صحيح كلمه دانست زيرا (سدّ باب اجتهاد) بنابر عقيده برخى مذاهب اسلامى (جز اماميه) مانع روند درست و پيشرفت بوده است. 1
روشن است كه بنيان قاعده اى گذاشته نشده مگر آنكه از نصوص قرآنى برداشت شده يا از حديث شريف يا از ائمه مذاهب برگرفته شده است, يا از عبارات پيروان اينان كه به تدريج صورت قاعده فقهى به خود گرفته است. 23
در ادامه, بارزترين گام هاى فقيهان (با نگارش آثار خود) گزارش مى شود. اين آثار گرچه نگاشته هايى ستودنى است گام هايى نخستين به شمار مى رود و به رغم سادگى شان موفقيت آميز است چنان كه گاه متداخل با علم اصول است.
نخستين قواعد فقهى در منابع اوليه
در گزارشى گذرا قواعد فقهى برگرفته از قرآن كريم و سنت شريف را برمى شمريم:
1. (لايكلف اللّه نفسا الا وسعها).24
2. (يريد اللّه بكم اليسر ولايريد بكم العسر).25
3. (ولا تلقوا بأيديكم إلى التهلكه).26
4. (لا إكراه فى الدين, قد تبين الرشد من الغى).27
5. (ما يريد اللّه ليجعل عليكم من حرج).28
6. (ولا تزر وازره وزر اخرى).29
نيز آياتى ديگر با همين مضمون وجود دارد.30
7. (فمن اضطرّ غير باغ ولا عاد فلا إثم عليه).31
كه در آيات و نصوص ديگر نيز هست.32
اصول و قواعد ديگرى در تشريع فقهى وجود دارد, گرچه برخى را (قواعد) دانسته اند بعضى عالمان آنها را جزء قواعد برنشمرده اند.33
قواعد برگرفته از سنت
با بهره گيرى از سنت و احاديث پيغمبر(ص) نيز اهل بيت(ع) مى توان قواعد فقهى ذيل را برشمرد:
1. (انما الأعمال بالنيات) كه قاعده اى اصيل و برگرفته از حديث است و مصاديق زير را دارد:
ييكم. (الامور بمقاصدها;34 اعتبار و ارزش امور به اهداف آن است).
دوم. (لاثواب إلا بالنية; ثواب و پاداش منوط به نيت است).
سوم. (العبرة فى العقود فى المقاصد والمعانى لاللإلفاظ والمبانى;35 اعتبار و ارزش عقود, به مقاصد و معانى آن است, نه الفاظ و مبانى).
2. (لاضرر ولاضرار)36 كه دربردارنده مصاديق زير است:
يكم. (الضرر يزال);
دوم. (الضرر لايزال بمثله);
سوم. (الضرورات تبيح المحظورات). 37
3. (الخراج بالضمان)38 كه دراين باره مى توان گفت غله و محصول و بَدَل و اجاره, عوض ملك و مئونه است; چون اگر هر يك تلف شود, از ملكيت خارج شده است.39
4. (الغرم بالغنم).40
پس از كتاب و سنت, تأسيس قواعد فقهى به رغم اختلاف نظرها و موارد استفاده ادامه يافت.
قواعد فقهى نگاران مشهور
بسيارى از فقهاى متقدم و معاصر در قواعد پژوهش و تتبع كرده اند; زيرا از اهميت علمى و تطبيقى برخوردار است. اينان به بررسى قواعد كلى پرداخته اند و كتبى مستقل نگاشته اند. برحسب ترتيب زمانى مى توان فقهاى زير را از ميان هريك از مذاهب اسلامى برشمرد:
الف) مذهب اماميه
1. يحيى بن احمدبن حسن بن سعيدحلى هذلى (م 701 ق) كه نزهة الناظر فى الجمع بين الاشباه والنظاير را نوشته است
2. حسن بن يوسف مطهر, علامه حلى (م 726 ق) با اثر قواعد الاحكام فى معرفة الحلال والحرام كه فقهاى بسيارى بر آن شرح و تعليقه زده اند: فخرالمحققين (م 771 ق) ابوالحسن على بن حسين بن عبدالعالى كركى (م940 ق), محمدبن حسن اصفهانى (م 1137 ق), محمدجواد حسين عاملى (م 1226 ق), جعفر بن خضر آل شلال (م 1228 ق) نيز شهيد اول كه اساس قواعد فقهى را بنيان نهاد
3. فخرالمحققين ابوطالب محمدبن حسن بن يوسف بن مطهر حلى (م771 ق) با كتاب الفوائد فى شرح القواعد كه شرح كتاب پدر (القواعد) است
4. ابوعبداللّه محمدبن مكى عاملى, شهيد اول (م 786 ق) با اثر القواعد والفوائد چاپ شده در دو جلد, با تحقيق دكتر سيد عبدالهادى حكيم كه از جمله آثار ارزشمند در اين موضوع است.
شهيد اول پايه گذار بحث و پژوهش دراين باره است.
5. مقدادبن عبداللّه سيورى حلى اسدى, فاضل سيورى (م 826 ق) با نضد القواعد الفقهيه
6. محمدبن على بن ابراهيم احسايى (م 901 ق) با الأقطاب الفقهية على مذهب الامامية
7. ابراهيم بن جعفربن عبدالصمد كركى عاملي41 (م 940 ق) با القواعد
8. زين الدين بن على جبعى عاملى (شهيد ثانى) (م 969 ق) با تمهيد القواعد
9. عبداللّه بن حسين تسترى اصفهانى (م 1021 ق) با جامع الفرائد فى شرح القوائد
10. احمدبن محمدبن ابى ذر نراقى (م 1224 ق) با عوائد الايام فى مهمات ادلة الأحكام
11. جعفربن خضربن يحيى آل مالكى (كاشف الغطا) (م 1228 ق) قواعد الستة عشر
12. عبداللّه محمدرضا شُبّر (م 1242 ق) الاصول الأصلية والقواعد الشرعية
13. عبدالفتاح عبدعلى حسينى مراغى (م 1250 ق) با عناوين الاصول كه با عنوان (مختصر العناوين) يافت مى شود
14. محمدجعفر استرآبادى (م 1263 ق) با المقاليد الجعفرية فى القواعد الإثنى عشرية
15. محمدحسين كاشف الغطا (م 1373 ق) با تحرير المجلد يا مجلة الاحكام العدلية
16. محمدمهدى بن حسين خالص كاظمى (م 1343 ق) با القواعد الفقهيه در دو جلد چاپ دانشگاه بصره, نيز افست ايران (خراسان) در 1342 ق
17. ميرزاحسن موسوى بجنوردى (م 1395 ق) با القواعد الفقهيه, در هفت جلد كه اثرى ارزشمند است
18. محمدتقى الفقيه عاملى (م 1999 ق) با قواعد الفقهيه
19. سيدمحمدتقى حكيم (م 1422 هـ. ) با القواعد العامة فى الفقه المقارن, چ 2001 م
20. مجموعه مؤلفان با اثر القواعد الفقهيه, چاپ قم, 1421 قمرى, چاپ اول
21. باقر ايروانى, دروس تمهيدية فى القواعد الفقهيه در دو جلد انتشارات دارالفقه للطباعة, چاپ خانه برهان, 1426 ق
22. حيدر يعقوبى, دليل القواعد الفقه, در دو جلد, چاپ نجف اشرف
23. محمدكاظم مصطفوى, مئة قاعدة فقهية, چاپ ايران
24. محمدتقى آملى, القواعد الفقهيه, چاپ اول در انتشارات الهادى, قم
25. ناصر مكارم شيرازى, القواعد الفقهيه, انتشارات اميرالمؤمنين(ع) قم, چاپ سوم, 1411 ق.
ديگر فقيهان و پژوهشگران شيعى نيز در ضمن كتب و رساله هايى به بحث هايى دراين باره پرداخته اند. گرچه اغلب اين آثار تنها به فقه نمى پردازند (و گاه قواعد اصولى و نحوى و& را دربردارند), ويژگى غالب آنها فقهى است.
صاحب محمدحسين نصار
مترجم: عبداللّه امينى پور
تنظیم:امید واضحی آشتیانی.حوزه علمیه
پی نوشتها:
1. المدخل للتعريف بالفقه الاسلامى, محمدمصطفى شلبى, ص 328.
2. المدخل الفقهى العام, ص 5.
3. بقره/286.
4. بقره/185.
5. بقره/195.
6. بقره/256.
7. مائده/6.
8. انعام/164.
9. اسرا/15, فاطر/18, زمر/7.
10. بقره/178.
11. انعام/145; نحل/115.
12. القواعد الفقهيه, محيى هلال سرحان, ص 8.
13. صحيح مسلم قشيرى 3/1515; وسائل الشيعه, حر عاملى 1/34ـ35.
14. مجله الاحكام العدليه, 2.
15. سنن ابن ماجه 2/784; وسائل, ب 17, ح 4.
16. جمله الاحكام العدليه, ماده لاضرر.
17. سنن ترمذى 2/376; تحرير المجله, محمدحسين كاشف الغطا 1/54.
18. القواعد الفقهيه, محيى هلال سرحان, ص 8.
19. مجله الاحكام العدليه, ماده 87; تحرير المجله, 1/56; شرح المجله, منير قاضى 1/151.
