آشنایی با کتاب های اصولی حوزه

این متن قسمتی از نوشته مرحوم میرزا طاهر تنکابنی درباره کتابهای اصولی حوزه قدیم می باشد است

 علم اصول فقه

اولا بدان كه اين علم را علماء ديانت اسلاميه وضع كرده اند براى استنباط احكام جزئيه ازاصول كليه شرعيه . چه اينكه واضح و روشن است بر همه كس كه تمام جزئيات و وقايع در شريعت به نحو استقصاء و تفصيل مذكور نيست .ازاينجهت علماء لازم دانستند اصول كليه شريعت مقدمه را به نحويكه بتوانند جزئيات فروع را از آن استخراج و استحصال كنند جمع و وضع نمايند . طريقه استخراج و استحصال فروع و قواعد دين اسلام كه ماخذ جزئيات فرعيه است بنابر طريق طائفه شيعه اثنا عشريه چهاراست .

اول كتاب الله يعنى قرآن دوم سنه نبويه يعنى بيانات شفاهيه وافعال صادره از پيغمبر(ص ) و يا تحسين و تقبيح از آن حضرت ازافعال صادره از پيغمبر(ص ) و يا تحسين و تقبيح از آن حضرت ازافعال مكلفين ازامت سوم اجماع است چهارم عقل

على اى حال كتب معروفه متداوله بين شيعه دراعصار قديمه .

اول - ذريعه سيد مرتضى است واين سيد بزرگوار يكى ازاعاظم علماء شيعه بلكه از اكابر علماءاسلام و متبحر در تمام علوم اسلامى مى باشد. نام مباركش على ابن ابى احمد حسين بن موسى و ملقب به ذى المحدين و علم الهدى است . وفات آن سيد عالى مقام در سال 436 در بغداد واقع شده . كتاب مزبور دراين عهود چندان مشهور و معروف نيست .

دوم -عده الاصول و آن از مصنفات شيخ الطائفه محمدبن الحسن بن على الطوسى  مى باشد و جلالت قدر و عظمت مقام علمى اين بزرگوار به قدرى آشكار و مشهوراست كه محتاج به بسط و شرح نيست . كتاب مزبور از احاسن كتب اصول است و فاضل كامل ملاخليل بن غازى قزوينى بر آن شرحى دارد واين كتاب و شرحش در طهران به طبع رسيده . وفات شيخ الطائفه اعلى الله مقامه در سال 460 در نجف اشرف واقع شده و وفات شارح مزبور در سال هزار و هشتاد ونه هجرى در قزوين واقع شده .

سوم -منهج الوصول الى علم الاصول : تصنيف شيخ اجل اعظم افضل نجم الدين ابوالقاسم جعفر بن الحسن معروف بمحقق  حلى كه در سال 676 وفات نموده .

چهارم و پنجم -مبادى الوصول الى علم الاصول و تهذيب الاصول  اين دو كتاب از كتب مختصره دراصول فقه و از مصنفات علامه حلى جمال الدين حسن بن يوسف بن مطهراعلى الله مقامه مى باشد واين بزرگوار اشهر از آن است كه ما در شرح احوال ايشان چيزى بنويسيم و بر كتاب مبادى الوصول فاضل محقق مقداد بن عبدالله السيورى الحلى شرح نوشته و علامه مزبور را كتابى است مفصل دراصول فقه موسوم به نهايه الوصول الى علم الاصول  واين كتب با آنكه محل بحث و نظر علماء قديم بوده به طبع نرسيده مگر كتاب تهذيب كه در طهران به طبع رسيده .

ششم -كتاب معالم الدين مى باشد و آن تصنيف فاضل محقق شيخ حسن ابن شيخ زين الدين  مشهور به شهيد ثانى اعلى الله مقامها مى باشد و براين كتاب شروح و حواشى زياد نوشته شده كه معروف و متداول بين اهل تحصيل است و در طهران و تبريز مكرر به طبع رسيده .

هفتم- زبده الاصول  تصنيف افضل واكمل علماء و فقهاء خاتم المجتهدين بهاءالدين محمدبن شيخ حسين عاملى است و براين كتاب شيخ فاضل جواد بن سعدالله بغدادى كه از شاگردان حضرت مصنف است شرح نوشته موسوم به[ غايه المامول فى شرح زبده الاصول] و هم چنين فاضل كامل مولى صالح بن احمد ساروى مازندرانى متوفى دراصفهان بر آن شرحى نوشته كه مشهور و معروف است. وفات اين شارح در سال 1098 دراصفهان واقع شده . خود كتاب زبده الاصول در طهران به طبع رسيده .

هشتم - كتاب وافيه مى باشد واين كتابى است مختصر در نهايت تحقيق واتفان از مصنفات فاضل ماهر و بارع باهر ملا عبدالله بن حاج محمد تونى بشروى خراسانى است كه در سال 1071 هنگاميكه عازم زيارت عتبات ائمه طاهرين عليهم السلام در عراق عرب بوده در كرمانشاه وفات كرده واين كتاب مورد نظر و محل تدقيق بزرگان از علماء و فقهاء متاخرين واقع شده . جمعى بر آن شرح نوشته اند:

اول- سيد فاضل اهل محقق صدرالدين ابن سيد محمد باقرالقمى . 27

دوم -السيدالسند والعالم المويد سيد مهدى بن سيد مرتضى طباطبائى 28 مشهور به بحرالعلوم واين شرح ناتمام است .

سوم -سيدالسند والركن المعتمد سيد محسن ابن سيد حسن الاعرجى 29 الكاظمى البغدادى واين فاضل از شاگردان شارح اول سيد صدر قمى مى باشد. واين شرح موسوم به وافى مى باشد. با آنكه تحقيقات علماء عصور اخيره در مسائل اصولى مستخرج از كتاب وافيه و شروح ثلثه مذكوره او مى باشد متاسفانه هيچكدام به طبع نرسيده .

نهم- كتاب قوانين  و آن از مصنفات فاضل قمقمام و فقيه علام ميرزاابوالقاسم ابن محمد گيلانى 31 متوفى در بلده مباركه قم و معروف به ميرزاى قمى مى باشد كه در سال 1231 وفات كرده و براين كتاب جمعى از فضلاء حاشيه نوشتند و مكرر در طهران و تبريز به طبع رسيده .

دهم- كتاب فصول فى علم الاصول  و آن از تصانيف فاضل محقق شيخ محمد حسين ابن عبدالرحيم طهرانى 33 رازى است .اين فاضل و برادر بزرگوارش فاضل مدقق و فقيه محقق شيخ محمد تقى 34 كه ازاجله علما و صاحب حاشيه كبيره 35 بر كتاب معالم الدين مذكوراست اصولاازاهل قريه ايوان كيف از قراء ورامين از بلوكات طهران بوده اند. و ليكن مسكن و توطن ايشان دراصفهان واقع شده واحفاد آنان نيز بالفعل در اصفهان مقام دارند. كتاب فصول بين اهل تحصيل در نهايت اشتهاراست و در طهران به طبع رسيده . وفات شيخ محمد تقى در سال 1248 وفات شيخ محمد حسين سال 1261 واقع شده رحمه الله عليهما.

يازدهم- كتاب فرائدالاصول  معروف به كتاب رسائل از مصنفات افضل المتاخرين واكمل المجتهدين شيخ مرتضى ابن محمدامين انصارى 37 شوشترى الاصل كه ساكن و متوفى در نجف اشرف بوده و در سال 1281 وفات كرده .اين كتاب در بيان چهار مسئله از مسائل اصول فقه مى باشد.

اول- حجيه الظن .

دوم- اصل برائت .

سوم -استصحاب .

چهارم- تعادل و تراجيح .

فضلاء واردين حواشى زياد بر آن نگاشتند.

مفصلتراز همه حواشى حاشيه  مرحوم ميرزا محمد حسن آشتيانى رحمه الله عليه مى باشد.اصل كتاب واكثر حواشى آن در طهران و تبريز به طبع رسيده .

اين كتابهاى اصول فقه كه ذكر شده از قديم الى عصر ناالحاضر متداول در بين علماء شيعه بوده و ليكن كتبى از قديم مطرح انظار و محل دقت افكار عامه و خاصه بوده و حاليه هم بعضى از آن در بعضى بلاد ايران و غير آن از بلاد اسلامى متداول واز كتب درس و مباحثه علماء و فضلاء آن دياراست چون كتاب مستصفى از حجه الاسلام ابوحامد محمد غزالى طوسى  كه در سال 505 وفات نموده واين كتاب در مصر به طبع رسيده .

منبع:مجله حوزه                                                    تنظیم:نقدی-حوزه علمیه تبیان