لغو امتیاز تنباکو به فتوای میرزای شیرازی
دادن امتیاز توتون و تنباکو به انگلیس و تحریم آن از سوی علمای روحانی و شورش مردم ایران که سرانجام، منجر به لغو این انحصار شد، از وقایع اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار است. و باید آن را نخستین جنبش و بیداری مردم ایران برای به دست آوردن حقوق خود نامید و همچنین علت اصلی کشته شدن ناصرالدین شاه و سپس ایجاد مشروطیت ایران را نیز باید در خلال همین واقعه جست‌وجو کرد.
همگانی بودن نهضت
آنچه نظریه به مورخین و تحلیل‌کنندگان واقعه تنباکو را به خود جلب کرده است، عمومیت این قیام و همکاری همه گروه‌های مختلف اجتماعی در آن است. گزارشی که نماینده انگلیس در تبریز در گرماگرم قیام این شهر برای کارگزار انگلیس در تهران می‌فرستد، حاکی از همین حقیقت است و می‌گوید: «بی‌نهایت مشکل خواهد بود که شخص بخصوص را در این‌آشوب مقصر بدانیم؛ چون محدود به یک فرقه نیست و روشن است که تمام مردم از وضیع و شریف، به عنوان کوششی برای دخالت در امور ملی و مذهبی خود، شدیداً به آن دامن می‌زنند».
امام خمینی:
آن نصف سطر میرزای شیرازی رضوان الله علیه مملکت ما را از توی حلقوم خارجی‌ها بیرون کشید: الیوم استعمال دخانیات حرام است، معارضه با امام زمان است، این یک کلمه یک ملت را وادار کرد که مخالفت کنند
نقش ملى
نیکی کدی در چند جای کتاب خود پس از بررسی دلایلی چند، چنین نتیجه می‌گیرد که هر نهضت آزادی‌خواهانه‌ای تنها به رهبری عالمان مذهبی ممکن بوده است. از آن جمله می‌نویسد: «سید جمال و دیگران تشخیص داده بودند که با محدودیت دامنه تجددطلبى، تنها علما برای رهبری یک جنبش کامیاب توده‌اى، قدرت و نفوذ کافی دارند و استفاده از زبان و جاذبه‌های مذهبی برای به حرکت در آوردن توده‌ها ضروری است. همچنین بسیاری از این اصلاح‌طلبان، مسلمان واقعی بودند و احساسات مذهبی‌شان از جانب اصلاح‌طلبانی دو آتشه‌تر رعایت می‌شد».
نماینده انگلیس در تبریز نیز در بیان قدرت علما و اطاعت مردم می‌نویسد: «ظاهراً مردم تا وقتی از جانب مجتهدان حمایت می‌شوند، هیچ واهمه‌ای از ناصرالدین شاه ندارند»
زمینه‌ساز مشروطیت
حکم تحریم توتون و تنباکو که از سوی مرحوم رئیس المسلمین حاج میرزامحمدحسن شیرازی از سامرا صادر شد و در تهران به وسیله مرحوم حاج میرزا محمدحسن آشتیانی اجرا گردید، به هر نظر قابل اهمیت و شایان توجه و بحث است؛ یکی آنکه مردم تا چه حد تابع اوامر و احکام علمای دینی خود بودند و دیگر آنکه قیام ملت و توفیقی که در راه الغای امتیاز دخانیات نصیب ایشان و علما شد، چنین فهماند که با مقاومت و قیام و پافشاری به خوبی می‌توان از اعمال خودسرانه دستگاه استبداد و اقداماتی که به ضرر ملت صورت می‌گیرد جلوگیری نمود و همین مقدمه‌ای شد برای قیام‌های دیگر مردم بر ضد امین‌السلطان و عین‌الدوله در زمان مظفرالدین شاه و مطالبه عدالت خانه و مشروطیت.
استقبال آحاد مردم از حکم تحریم
در سراسر کشور، مردم استعمال توتون و تنباکو را با ایمان و عقیده‌ای که هیچ انتظار نمی‌رفت ترک کردند؛ حتی یهودی‌ها و مسیحیان نیز از کشیدن دخانیات خودداری نمودند. فِرَق دیگر مسلمانان چون شیخیه و دیگران از حکم متابعت کردند. ناظم الاسلام کرمانی در مقدمه تاریخ بیداری چنین می‌نگارد: «شنیدم در کرمان از حاج محمدخان، رئیس شیخیه تکلیف را استعلام کرده بودند. در جواب گفته بود: «ما با متشرعه در فروع اختلاف داریم. در امور سیاسی البته اطاعت حکم را بنمایند» و اول خودش قلیان را ترک کرد.
مقام معظم رهبری:
اگر اقدام میرزای شیرازی آن عالم روشن‌بین نبود، کشور ما بیشتر در سلطه بیگانگان باقی می‌ماند
چراغ راه
امام خمینى
«مسئله تحریم تنباکو یک مسئله سیاسی بود و میرزای شیرازی(ره) این معنا را انجام داد»
«آنها دیدند برای یک پیمان دخانیات با آن محذورات بزرگ زمان ریاست مرحوم میرزای شیرازی مواجه شدند و عاقبت نتوانستند مقصد خود را عملی کنند».
«این صد سال اخیر را که ما ملاحظه کنیم هر جنبشی که واقع شده است از طرف روحانیون بوده است بر ضد سلاطین، جنبش تنباکو بر ضد سلطان وقت آن بود».
«آن نصف سطر میرزای شیرازی رضوان الله علیه مملکت ما را از توی حلقوم خارجی‌ها بیرون کشید: الیوم استعمال دخانیات حرام است، معارضه با امام زمان است، این یک کلمه یک ملت را وادار کرد که مخالفت کنند».
«آنها از روحانیون در طول تاریخ صدماتی دیده بودند و خصوصاً انگلستان در باب قضیه قرارداد تنباکو صدمه دیده بود».
«حکم مرحوم میرزای شیرازی در حرمت تنباکو چون حکم حکومتی بود، برای فقیه دیگر هم واجب الاتباع بود و همه علمای بزرگ، جز چند نفر از این حکم متابعت کردند».
مقام معظم رهبرى
«اگر اقدام میرزای شیرازی آن عالم روشن‌بین نبود، کشور ما بیشتر در سلطه بیگانگان باقی می‌ماند».
«هرگاه ما عالم دین و متّقی و باهوش و زرنگ و دقیقی مثل میرزای شیرازی و شیخ انصاری داشتیم، از شرّ دشمن محفوظ ماندیم و برنده بودیم».
«این آقای روشنفکری که به عنوان معروف‌ترین پیام‌آور و روشنفکری و روشنگری در ایران مطرح بود یعنی همین میرزا ملکم خان خودش دلّال قضیه رویتر بود؛ در همین انحصار معروف تنباکو که میرزای شیرازی مرجع تقلید وقت آن را تحریم کرد و جلوی این معامله زیان‌بار را گرفت».
منبع: پایگاه حوزه (باتلخیص)
تنظیم برای تبیان: عطاالله باباپور
