بیت المال یا بیت الحال؟!

"بیت المال" از دو كلمه "بیت" به معناى خانه و "مال" به معناى دارایى ، ثروت ، زر و ملك و... تركیب شده است و به مالى كه همه مسلمانان در آن ، حق دارند "بیت المال" مى گویند.¹ نظر به این كه در گذشته برخى از اموال و درآمدهاى دولت در خانه‌هاى امنى قرار مى‌گرفت تا به موقع در راه نیازهاى مردم و اجتماع صرف گردد، نام آن درآمدها به مناسبت محل امن آنها به عنوان "بیت المال" خوانده شد. ²

بیت المال مصادیق زیادى دارد كه مهم‌ترین آنها عبارتند از:

نکته: با این حساب میز و صندلی و نیمکت مدرسه، دانشگاه، ایستگاه اتوبوس، تلفن عمومی، آسفالت خیابان، درختها و چمنهای فضاهای عمومی، و خیلی چیزهای دیگر همه بیت المال بوده و باید از آنها درست، و به اندازه استفاده نمود. که استفاده نابجا، ناحق، بیش از اندازه، و یا آسیب‌زای آن اشکال داشته و حرام است. بنابر این دیگر نباید روی میز و نیمکت یادگاری نوشت و یا روی آسفالت خیابان چیزی ریخت که آن را خراب کند و یا...

اهتمام به بیت المال

همه كسانى كه به گونه‌ای با برخی از بیت المال سر و كار دارند باید نسبت به آن دقیق و دلسوز باشند و با عقل و تدبیر و در چارچوب قانون و مقررات ، آن را به كار گیرند و هرگز غیر مسئولانه و به دل‌خواه خود آن را مصرف نكنند.

امیر مؤمنان علیه السلام درباره صرفه جویى و اهتمام به بیت المال به یكى از كارگزاران خود می‌نویسد:

امام خمینى (ره ) این فرمان را دستورالعمل دائمى و لازم الاجرا براى حكومتها دانسته ، مى‌فرماید:

نکته: علاوه بر دقت در نوع و چگونگی استفاده از بیت المال، نگهداری از آن نیز بر همه واجب است. بنابر این دیگر نباید کسی نسبت به آن بی‌تفاوت باشد. لذا اگر دیدید که کسی دارد چیزی را به ناحق مصرف ‌می‌کند  و به آن آسیب می‌زند مثلا دارد صندلی اتوبوس را پاره می‌کند یا با مشت بر روی تلفن عمومی می‌کوبد و ... باید به او تذکر دهید.

اینك به فرازهایى از سخنان امام راحل (ره ) در اهتمام به بیت المال و پاسدارى از آن اشاره مى كنیم :

تجلیگاه اهتمام به بیت المال

اهتمام عملى به بیت المال در موارد ذیل تجلى و تحقق پیدا مى‌كند.

زیاده روى در مصرف و تضییع بیت المال مسلمانان از زشت ترین گونه هاى اسراف و تبذیر است و بى توجهى در حفظ و مصرف صحیح بیت المال گناهى بزرگ و نابخشودنى محسوب مى شود.

اسراف و تبذیر در بیت المال ممكن است از جهت اتلاف ، استفاده غیر مجاز یا مصرف غیر متعارف و خارج از حدّ مجاز باشد كه در هر صورت ، امرى ناپسند و حرام خواهد بود.

در این جا به چند استفتا از امام راحل (ره ) و مقام معظم رهبرى اشاره مى كنیم :

استفاده شخصى از امكانات بیت المال در اسلام بشدّت نكوهش شده است . برخورد حضرت على علیه السلام با طلحه و زبیر و خاموش كردن چراغ بیت المال در این زمینه آنچنان مشهور است كه زبانزد خاص و عام مى‌باشد. حضرت امام (ره ) مى فرماید:

امام راحل (ره ) خود در ایّام زعامت و رهبرى امت اسلام با الگوپذیرى از سیره على (ع ) نهایت اهتمام را در پاسدارى از اموال عمومى و بیت المال مسلمانان داشت و دیگران را نیز از استفاده شخصى از امكانات بیت المال نهى مى كرد. حجة الاسلام آشتیانى مى گوید: [پس از شنیدن خبر شهادت حاج آقا مصطفى ] ماجرایى پیش آمد كه نقل آن بیانگر روح تعبّد حضرت امام نسبت به مسائل شرعى و احكام خدا مى باشد؛... خانواده امام قصد داشت از طریق تلفن منزل رهبر انقلاب با تهران تماس بگیرد، لیكن رهبر انقلاب حتى دراین موقعیت كه فرزند خود را از دست داده بود صریحاً به خانواده فرمود:

در این جا به دو استفتا از مقام معظم رهبرى دام ظلّه اشاره مى كنیم .

پرهیز از انجام كار غیر ادارى در وقت ادارى

حقوق و مزایا و امكاناتى كه كارمندان از دولت و شركت هاى وابسته به دولت دریافت مى كنند، بهاى كار و وظیفه‌اى است كه باید در ساعات مقرّر ارائه گردد و هرگونه كم كارى، بى كارى ، غیبت و... انجام گیرد، به همان مقدار، استحقاق حقوق و مزایا ندارد و دریافت آن غیر مجاز خواهد بود، همین طور اگر كارى انجام دهد كه مربوط به آن اداره نباشد.

به دو استفتا از مقام معظم رهبرى دام ظلّه توجه فرمایید.

1- تشكیل كلاسهاى قرآنى در ادارات كه هر هفته 5/1 ساعت از وقت ادارى را مى گیرد، تأثیر بسزایى در بالا بردن روح معنویت در ادارات داشته است . آیا اجازه مى فرمایید این كلاس ها و جلسات در ساعات ادارى ادامه یابد؟

جواب صرف وقت ادارى در كار غیرادارى جایز نیست و نماز هم در حدى اجازه داده مى‌شود كه لطمه‌اى به كار نخورد و حقى از مراجعین تضییع نشود و حتى اگر مى‌توانند مقدمات نماز را قبل از آن وقت تحصیل كنند تا از وقت كمتر گرفته شود و جلسات ذكر شده را مى‌توانند در اوقات دیگر قرار دهند. ¹³

علاوه بر دقت در نوع و چگونگی استفاده از بیت المال، نگهداری از آن نیز بر همه واجب است. بنابر این دیگر نباید کسی نسبت به آن بی‌تفاوت باشد. لذا اگر دیدید که کسی دارد چیزی را به ناحق مصرف ‌می‌کند  و به آن آسیب می‌زند مثلا دارد صندلی اتوبوس را پاره می‌کند یا با مشت بر روی تلفن عمومی می‌کوبد و ... باید به او تذکر دهید

نکته بسیار مهم: باید توجه داشت که اکنون با خواندن این مسأله نباید تمام این‌گونه برنامه‌ها که در ادارات برگزار می‌شود را غیر شرعی تلقی کرده و دیگران را متهم نمود چرا که در برخی موارد اجازه خاص وجود دارد. باید کوشید که بدون دلیل به دیگران سوء ظن نداشته و خدای ناکرده مرتکب غیبت و تهمت نشد.

2- معمولاً مشاهده مى شود كه در بعضى از شهرستانها درس اخلاق در كلیه ادارات و ارگانها و مؤسسات دولتى برگزار مى‌گردد كه یقیناً بعضى مجوّز قانونى ندارند و هر اداره‌اى به سهم خود هزینه‌اى را در نظر مى‌گیرد و صرف غذا و امثال آن مى كند. لطفاً عنایت فرمایید حكم شرعى این مسأله چیست ؟ آیا شركت در چنین جلساتى جایز است ؟ و خوردن این غذا چه حكمى دارد؟

جواب اموال دولتى باید در مواردى از مصارف ادارى كه براى آن تخصیص داده شده مصرف شود و وقت ادارى هم باید صرف كارهاى ادارى شود، تخلف در این باره جایز نیست و موجب ‌ضمان مى شود. ¹⁴

قصور و تقصیر

1- چندین سال است كه كارمند دولت هستم ، در طول خدمتم ، چندین بار به عللى كار محوّله را صحیح و كامل انجام نداده‌ام ، ولى پولش را دریافت كرده‌ام ، لطفاً بفرمایید كه چه كنم ؟

جواب: اگر كار محوّله را انجام نداده‌اید، پولى را كه در مقابل آن گرفته‌اید باید به همان محلّى كه از آن گرفته‌اید مستردّ دارید. 15

2- كارمند دولت جمهورى اسلامى گاهى از محل خدمت بدون اجازه آن سازمان براى تشییع جنازه یا مجلس ختم خارج مى‌شود آیا حقوقش چه صورت دارد؟

جواب: اگر از وظیفه كوتاهى نموده به مقدارى كه كوتاهى كرده ، مدیون است . ¹⁶

3- این جانب چندین سال است در اداره دولتى كار مى‌كنم . ولى از آن جایى كه گه‌گاه نتوانسته‌ام درست و صحیح دینم را ادا كنم و خودم را بدهكار مى‌دانم خواستم بدانم آیا مى توانم براى اداى دینم در یكى از ارگان ها یا مساجد و یا درمانگاه‌هاى متعلق به مردم كار كنم یا این كه حتماً باید در همان سازمان كار كنم؟ و یا این كه آیا مى‌توانم پول كم كارى را حساب كنم و بپردازم یا نه؟ اگر مى‌شود به چه حساب و كجا بپردازم ؟

جواب: به همان سازمانى كه مدیون هستید باید ادا نمایید. ¹⁷

4- وسیله نقلیه دولتى تصادف كرده و منجر به خساراتى گردید اگر از نظر مقررات راهنمایى و رانندگى كارمند دولت مقصّر شناخته شود آیا انجام تعمیرات خودرو از محل اعتبارات اداره مربوطه منع شرعى دارد یا خیر؟

جواب: اگر تشخیص داده شود كه خسارات وارده مستند به شماست ضامن هستید و بر عهده دیگرى نیست مگر این كه قرارداد بیمه‌اى در كار باشد. ¹⁸

5- آیا خسارت وارده به اتومبیل شركت ملّى شده كه در اثر قصور استفاده كننده ایجاد شده است به عهده آن شركت مى‌باشد یا شخص استفاده كننده ؟

جواب: عیب و نقص یا تلف اگر مستند به فعل استفاده كننده باشد ضامن است . ¹⁹

غصب و سرقت امكانات بیت المال

1- شخصى مقدارى از اموال عمومى و بیت المال را [به طور غصبى ] مصرف كرده ، با توجه به این كه مقدار دقیق آن را نمى داند، براى برى الذمه شدن تكلیفش ‍ چیست ؟

جواب: اجناس برداشتى را ضامن است، باید عین یا قیمت آن را به بیت المال برگرداند. ²⁰

نکته: منظور از عین، خود مال است. یعنی اگر خود آن چیز موجود است باید آن را برگرداند و اگر از بین رفته و یا مصرف شده باید قیمت آن پرداخت شود.

2- زمان پیروزى انقلاب و فتح پادگانها توسط مردم ... مقدارى از وسائل پادگان ... را خارج نمودم كه مقدارى از این وسائل را مجّاناً به دیگرى داده و وى از آنها استفاده نموده و از بین رفته است و یا در حال استفاده مى‌باشد. حال ... تكلیف چیست ؟

جواب: وسائل مزبوره را ضامن هستید؛ اگر موجود است باید برگردانید و اگر تلف شده یا ناقص شده قیمت زمان تلف یا ارش نقص را باید بپردازید و كسى كه وسائل مزبوره به دست او رسیده او نیز ضامن است . ²¹

نکته: ارش یعنی خسارت. بنابر این شخص باید آن جنس معیوب را همراه خسارت آن باز گرداند.

3- در زمان طاغوت یك عده افراد، از شركت نفت وسائلى از قبیل سیم و لوله و آهن سرقت كرده‌اند و مال بعضى هم قابل اهمیت است، نسبت به این اشخاص راجع به این اموال چه مى فرمایید؟

جواب: باید برگردانند. ²²

1- لغتنامه دهخدا

2- بیت المال در نهج البلاغه، حسین نوری

3-  بحار الانوار، ج76، ص 49

4- صحیفه نور، ص19، ص223

5- همان

6- ر.ک تحریر الوسیله، ج1، ص275

7- استفتاآت، ج2، ص622

8- استفتاء از مقام معظم رهبری

9- صحیفه نور، ج2، ص 216

10- روزنامه کیهان، 1/3/70

11تا 22 - استفتاء از مقام معظم رهبری