یک،دو،سه!

افسون بازی های کلامی کهن

بخش اول ، بخش دوم ، بخش سوم :

بازی های کلامی با بهره گیری از بسیاری ظرفیت های مختلف زبان، در یک بستر اجتماعی- فرهنگی، می تواند دست مایه بسیاری از پژوهش های فرهنگی قرار گیرد. در این مقاله سعی شده است که با هدف بررسی انواع بازی های کلامی در ادبیات کهن فارسی به مقوله زبان و بازی پرداخته شود.شاید بسیاری از بازی ها به عنوان یک بازی کلامی شناخته نشوند، اما در اینجا سعی شده است به بازی هایی پرداخته شود که وجه غالب آنها به کارگیری ویژگی های مختلف زبان است و در نهایت نشان  داده شود که چگونه کودک در یک بستر فرهنگی از طریق بازی کلامی به ظرفیت های مختلف زبان دست می یابد.

بازی قافیه

قافیه سازی نیز یکی از بازی های کلامی است که با بهره گیری از ریتم و قافیه در زبان به شوخی، طنز یا هجو هم بازیان می پردازد:

خانوم شلخته/  نخوری به تخته/آقای تمیز /  نخوری به میز / بدری کوتوله/  نخوری به لوله

(هدایت، 1385: 323)

بازی های قهر و آشتی

یکی از انواع بازی های قافیه سازی، بازی های کلامی قهر و آشتی است که شکل ساده شده ای از مراسم آیینی می تواند باشد.

برای مثال دو بچه که از یکدیگر می رنجند:

- رو زمین چیه؟

- خاک

- حساب من و تو پاک!

در موقع آشتی می گویند:

- رو زمین چیه؟

- ریگ

- من و تو رفیق!

- تو دیگ چیه؟

- آش

- من و تو داداش!

بازی ترانه

هر چند که ترانه ها بازی نیستند اما کاربرد آنها در بازی های نمایشی یا مقابله اوستا و شاگرد یا همسرایی گروهی، می تواند قالبی از بازی ایجاد کند که به عنوان بازی ترانه شناخته می شوند.

چنین به نظر می رسد برخی از بازی ترانه ها نیز ریشه ای آیینی داشته اند و در مراسم مختلف کار، نیایش، جشن ها و... به کار می رفته اند اما پس از مدتی که کاربرد و قداست خود را از دست داده اند به حوزه بازی کودکان وارد شده اند.

بازی ترانه خاله و بزغاله نیز با طنزی قوی و نیاز و پیوستگی زندگی خاله با بزغاله اشاره  می کند:

بازی شمارش

بازی های شمارش به آموزش غیرمستقیم حروف الفبا یا اعداد می پردازد که شاید به عنوان یکی از موثرترین روش های حفظ کردن مطرح باشد:

در بعضی از نمونه ها نیز علاوه بر عددآموزی به شمارش معکوس نیز پرداخته شده است که به تمرکز و حضور ذهن کودک کمک می کند:

مشاعره

مشاعره به عنوان شکلی از بازی کلامی مطرح است که با ادبیات پیوند می خورد و بسیاری از مهارت های بیانی و فکری کودک را درگیر می کند. از یک سو مهارت هایی مثل سرعت بیان، حضور ذهن و بکارگیری حداکثر قدرت حافظه به میدان کشیده می شوند و از سوی دیگر کودک از طریق بازی با گنجینه عظیمی از شعر و ادبیات در ارتباط قرار می گیرد.

مشاعره با شکل هایی از بازی های نمایشی نیز ترکیب می شود و بداهه سرایی بازیگر نمایش با پاسخ همسرایان تلفیق می شود. این نوع از بازی که بیشتر در مجالس زنانه رواج داشته است، معمولاً به عنوان بازی نمایشی شناخته می شود اما وجه غالب زبان و بازی کلامی و اهمیت شعر و ترانه را نمی توان در آن نادیده گرفت.

بازی سیالی بیان

در این نمونه از بازی ها نیز با تاکید بر سیالی بیان سعی می شود که کودک با حروف و واژه هایی که تلفظ آنها چندان آسان به نظر نمی رسد، دست و پنجه نرم کند و با همبازیان خود به رقابت بپردازد:

قوری گل قرمزی/دایی چاقه، چایی داغه

امشب شب سه شنبه اس، فردا شبم سه شنبه اس، این سه سه شب، اون سه سه شب، هر سه سه شب سه شنبه اس.

در بازی «یه مرغ دارم روزی چند تا تخم می کنه: نیز کودک علاوه بر سیالی بیان، برای سرعت بیان، تمرکز، خوب شنیدن و تپق نزدن به رقابت می پردازد.

بازی حافظه

بازی « گری گری » با تأکید بر ساختار زبان در جدا پذیری پسوند از ریشه کلمه و آشنایی با پسوند فاعل ساز و شناخت مشاغل و صنایع گوناگون، در قالبی طراحی شده است که حافظه کودک را به کار می گیرد. در این بازی کودک ملزم است که یک ترکیب جدید با پسوند «گری» بسازد و بر فهرست نفر ما قبل خود بیفزاید.

های های گری گری، های های گری گری

من میرم سفالگری، تو می ری چی چی گری؟

های های گری گری، های های گری گری

من میرم سفالگری کارگری، تو می ری چی چی گری؟

های های گری گری، های های گری گری

من میرم سفالگری کارگری شیشه گری، تو می ری چی چی گری؟

های های گری گری، های های گری گری

من میرم سفالگری، کارگری، شیشه گری، برزگری، تو می ری چی چی گری؟

های های گری گری، های های گری گری

من می رم سفال گری کارگری شیشه گری برزگری خنیاگری، تو می ری چی چی گری؟

های های گری گری، های های گری گری

من می رم سفالگری کارگری شیشه گری برزگری خنیاگری درودگری، تو می ری چی چی گری؟

های های گری گری، های های گری گری

من می رم سفالگری کارگری شیشه گری برزگری خنیاگری درودگری آهنگری، تو می ری چی چی گری؟

در نوعی از بازی جمله سازی نیز، هر کس به جمله  کلمه ای را می افزاید. هر چند که بازی بسیار ساده به نظر می رسد اما هنگامی که جمله بسیار طولانی می شود، گاه به خاطر سپردن جزییات چندان ساده نخواهد بود.

لطیفه، بذله و شوخی

نوع رابطه ای که در یک جمع لطیفه گویی ایجاد می شود، بستری از بازی جمعی ایجاد می کند. همواره لحن بیان و حرکات نمایشی در ضمن بیان لطیفه این احساس را ایجاد می کند که یک لطیفه با دو بیان متفاوت می تواند به میزان خنده متفاوتی بینجامد.

بسیاری از آثار طنز به وسیله گفتار و زبان پدید می آیند، اما باید بین طنز که بر زبان می آید و طنزی که زبان خود آن را می آفریند، فرق گذاشت. اولی را در غایت امر می توان از یک زبان به زبان دیگر ترجمه کرد، هر چند که بخش عمده ای از جلوه خود را از جامعه ای به جامعه دیگر که آداب و رسوم و ادبیات و به ویژه سوابق ذهنی مردم متفاوت است، از  دست می دهد. اما دومی نوعاً غیرقابل ترجمه است. تأثیر این دسته از آثار طنز محصول ساختارهای جمله یا واژه های گزیده است. (برگسون، 1379: 77)

کلمات اساسی ترین وسیله برای بیان تفکر خلاق هستند... لطیفه ها می توانند به عنوان شکلی از تفکر خلاق، برای سنجش و گسترش تخیل، قدرت حدس و گمانه زنی و تقویت حافظه کودک در نظر گرفته شوند. لطیفه ها تصویرهای ذهنی واضحی را خلق می کنند که می توانند قوه تخیل کودک را شعله ور سازند. حفظ کردن لطیفه و بازگویی دوباره آن برای دیگران، قدرت حافظه را افزایش می دهد. به محض  این که جلسه لطیفه و معما گویی شروع می شود، کودک باید به سرعت لطیفه را به یاد بیاورد، آن را در ذهن خود  سازمان دهی کند و با تمام مهارت کلام و فصاحتی که در خود سراغ دارد شروع به تعریف آن کند، تأکید روی سرعت تفکر و انتقال ماهرانه کلام است و شوخ طبعی کودکان اغلب به ترفندهای کلامی بستگی دارد. بعضی از لطیفه های مورد علاقه کودکان براساس معانی دو پهلو ساخته شده اند، در ضمن با نگاهی که حاکی از شوخی و مهمل گرایی است تلفیق شده اند. بازگویی لطیفه ها برای کودک فرصت امتحان سبک ها و شکل های متنوعی را ایجاد می کند. تأثیر لطیفه ها و معماها بر مردم مدیون ایجاد ارتباط های غیر مترقبه بین حوادث و ایده هاست. (فیشر، 1386: 109) در ادبیات کهن می توان به نمونه هایی مثل ملانصرالدین، بهلول و عبید زاکانی اشاره کرد.

جمع بندی

1- ارتباط می تواند اشکال گوناگونی مثل ایما و اشاره، رنگ، سخن و علامت داشته باشد.

2- ارتباط دو جنبه شکل- معنی دارد.

3- لحن به اندازه کلام می تواند معنی منتقل کند.

4- معنی کلمه در بافت اجتماعی تغییر می کند.

5- معنی کلمه در زمان تغییر می کند.

6- یک معنی می تواند به شکل های مختلف بیان شود.

7- یک شکل از کلمه می تواند معانی مختلفی بدهد.

8- کلمات هم آوا می توانند معانی مختلفی داشته باشند.

9- کلمات غیر هم آوا می توانند معانی مشابهی داشته باشند.

10- کلمات دارای دو وجه هستند: سطح و عمق.

11- برخی از کلمات وجوه مشترک دارند.

12- اجزای کلمه قابل جدا شدن است.

13- برخی از واحدهای کلمه را می توان به کلمه دیگر منتقل کرد.

14- عر به طور دقیق همان کلام نیست بلکه چیزی اضافه بر آن دارد.

15- برای تحلیل این محتوای نو در شعر به ابزارهای دیگری نیاز داریم.

16- زبان به عنوان یک کل قابل درک است.

17- هر دو سر طیف (تک واژه- متن) واحدهای زبانی قابل تحلیل است.

18- از مفهوم «وحدت شکل و معنا» تا مفهوم «کثرت شکل و معنا» قابل درک است.

19- زبان ویژگی انتخابی دارد لذا فردیت هر کودک از طریق زبان قابل دستیابی است.

20- یک مفهوم می تواند در افراد مختلف با کلمات متفاوتی منتقل شود.

21- ویژگی انتخابی زبان، امکان ارتباط ویژه به آن می بخشد.

منابع:

1- آندروا، ولودیا (1373) رشد و آموزش زبان در کودکان دبستانی، ترجمه دکتر محمد جعفر مدبرنیا، تهران: نشر دنیای نو.

2- برگسون، هانری لویی (1379) خنده، ترجمه عباس باقری، تهران: شباویز.

3- جهان شاهی، ایرج (1377) چیستان ها، تهران: انتشارات فاطمی و واژه.

4- شاملو، احمد (1381) کتاب کوچه، ج 4، تهران: انتشارات مازیار.

5- فیشر، رابرت (1386) آموزش تفکر به کودکان، ترجمه مسعود صفایی مقدم و افسانه نجاریان. ج 2، تهران: نشر رسش.

6- هدایت، صادق (1385) نوشته های پراکنده، به کوشش حسن قائمیان، تهران: نشر آزادمهر.

7- هیوز، فرگاس پیتر (1384) روان شناسی بازی، ترجمه کامران گنجی، تهران: رشد.

معصومه پورطاهریان(کارشناس ارشد پژوهش علوم اجتماعی و پژوهشگر شورای کتاب کودک)

تهیه و تنظیم برای تبیان:زهره سمیعی - بخش ادبیات تبیان