آن چیست که مرموز است؟

افسون بازی های کلامی کهن

بخش اول ، بخش دوم :

نقش تخیل در بازی کلامی

تخیل نقشی استثنایی در زندگی بشر بازی می کند زیرا حوزه جدیدی از فعالیت را می گشاید که در سطح آرمانی خود، با واقعیت به طریقی بسیار ویژه مرتبط است. تخیل گرانبهاست زیرا ما را قادر به آفرینش تصویری از چیزی می سازد که در واقعیت نه وجود دارد و نه تاکنون وجود داشته است بلکه بعضی از نیازهای ما را برآورده می کند. تخیل، کودک را قادر می سازد تا مشکلات عمده را حل کند و یک صورت ذهنی (ایماژ) بیافریند که مناسبتی با واقعیت ندارد اما با نیازهای او هماهنگ است. این توانایی خلاقانه، تصویری آرمانی می آفریند که وجود ندارد اما می تواند تحت اوضاع و احوال معینی وجود داشته باشد.

برای به وجود آوردن یک تصویر یا ادراک آرمانی، باید به یک سطح معینی از رشد ذهنی، توانایی نهایی عقلی، حافظه و بلوغ عاطفی دست پیدا کنیم. در چنین شرایطی، کودک نوع جدید و متفاوتی از واقعیت را خلق می کند که می تواند وضع دیگران را در جهان جهت دهد و هدف ها و نیازهای جدید را در خویشتن خود و پیرامون خود متولد سازد.

در فرایند بازی های نمادین، معناشناسی و جنبه های قابل دیدن  می توانند از هم دور شوند و همین جاست که تخیل پا به عرصه وجود می گذارد. هنگامی که کودک به ایفای نقش می پردازد و نقش بازی می کند، مناسبات انسانی را نسخه برداری می کند و تلاش می کند که معنای آن را به دست آورد. (همان: 98)

اعمال کودک در بازی نمادین، با نفس شی ای که با آن بازی می کند تعیین نمی شود بلکه با طرز و نوع پنداری که کودک از آن شی دارد، معین می گردد. هنگامی که کودک از «دیگچه» به عنوان یک کلاه جادویی استفاده می کند، برای نخستین بار کلمه دیگچه از معنای لغوی خود جدا می شود و در وضعیت نویی به کار گرفته می شود که هم واقعی است و هم تخیلی. به این ترتیب کودک از وابستگی به اشیا رها می شود و به درجاتی آزاد دست می یابد.

در جریان بازی نمادین کودکی که خود را مسافر یا هدایت کننده یک سفینه فضایی می داند، مقید به هیچ موقعیتی نیست. کودک خیالباف، قادر به خلق تصویرهای ذهنی و ایماژهای بی پایانی است که برای زندگی روانی خود در آن هنگام به محیط نیازی ندارد.

از طرف دیگر تکامل ذهنی و عقلی در کودک و نیروی نهانی آن یعنی حافظه و تخیل، به رشد زبانی بستگی دارد. هم زبان و هم بازی نمادین مستلزم توانایی بازنمایی واقعیت با استفاده از نمادها یعنی جانشین کردن یک چیز به جای چیز دیگر است. بنابراین جای شگفتی نیست که بین این دو نوعی رشد موازی دیده می شود. به طوری که می توان گفت هر قدر توانایی های کلامی کودک و زبان او رشد یافته تر باشد، بازی های نمادین در شکل های پیچیده تر و پیشرفته تری ظاهر خواهند شد. در زیر به انواع بازی های کلامی اشاره می شود:

لالایی ها و بازی های نوازشی

بازی های نوازشی یکی از اعجاب انگیزترین بازی های کودکان است. کودک به ظاهر ناتوان، توانمندی خود را در بازی های نوازشی و برقراری یک رابطه دو سویه با پدر یا مادر خود به نمایش می گذارد و از این طریق به درکی از جهان و هستی دست می یابد. بسیاری از این بازی ها، الگویی از نقش ها و انتظارات اجتماعی را به نمایش می گذارند که تار و پودی از ارزش های فرهنگی را از نخستین لحظات زندگی در جان کودک می تنند.

چیستان

چیستان یکی از گونه های ادبی گفتاری یا نوشتاری است که با دو کلمه «چیست» و «آن» شروع می شود. شنونده یا خواننده باید به پرسشی که در چیستان پنهان است پاسخ درست بدهد. چیستان ممکن است به شعر یا بیانی شعر گونه و آهنگین یا به صورتی دیگر باشد، بعضی از چیستان ها با دو کلمه «چیست» و «آن»  شروع نمی شوند و شاید به همین سبب است که چیستان نام های دیگری هم دارد.

چیستان را در زبان فارسی پَرَد یا پَردَک، یعنی پوشیده در پرده هم می گویند. در کتاب های قدیم، کلمه های عربی لغز یا اُغلوطه یا معما هم به جای چیستان به کار می رفت.

چیستان ها- به هر نامی که آنها را بنامیم- برخاسته از فرهنگ و دانش و ادب همه مردم هستند. بسیاری از آنها را کسانی ساخته اند که نه تنها شاعر نبوده اند، حتی سواد خواندن و نوشتن هم نداشته اند... ولی بعضی از آنها بسیار هنرمندانه و شاعرانه اند. (جهانشاهی، 1377: 5)

بررسی چیستان هایی که سال ها سینه به سینه در این فرهنگ به حیات خود ادامه داده اند نشان می دهد که سازندگان این چیستان ها انسان های هوشمندی بوده اند که در قالب های متنوعی به خلق چیستان پرداخته اند. قالب هایی که متاسفانه کاربرد خود را در فرهنگ مدرن از دست داده اند. این قالب های تحسین برانگیز از آن چنان تنوعی برخوردارند که ابعاد گسترده ای از زبان را در خود پوشش می دهند.

واج شناسی در چیستان: در برخی از چیستان ها با نمونه هایی مواجه می شویم که به آموزش غیرمستقیم واج شناسی  و آواشناسی زبان می پردازند:

(جواب: بهشت ) (همان: 12)

در این نمونه، بازی زیبایی با حروف یک واژه صورت گرفته است و نشان می دهد که تغییر در ترکیب بندی یک واژه چگونه می تواند معنای آن را به کلی دگرگون سازد. از سوی دیگر بار ارزشی و معنایی واژه بهشت به سادگی از طریق یک چیستان ساده به کودک منتقل شده است.

ساختارشناسی در چیستان: در برخی از چیستان ها با آموزش غیرمستقیم جداپذیری پیشوند یا پسوند از ریشه کلمه مواجه می شویم:

(جواب: بخاری)

به کارگیری متعدد حرف «ز» توجه شنونده را به واژه های ترکیبی که به کمک پسوندهای «سوز» و «افروز» ساخته شده، هدایت می کند و به درک جذاپذیری پسوند از واژه و دریافت این الگوی نحوی زبان کمک می کند.

آن چیست که وقتی به دیگران می دهیم، باید خودمان نگهش داریم. (جواب: قول) در این چیستان نیز بازی ساده ای  در جریان است که نشان می دهد «قول دادن» و «قول نگهداشتن» می تواند دو ترکیب متفاوت از یک واژه باشد که معانی مختلفی را داراست.

در این نمونه نیز نظام نوشتاری زبان به بازی گرفته شده است:

آن چیست که من یکی دارم، شما سه تا دارید، ایشان شش تا دارند؟ (جواب : نقطه)

در برخی از چیستان ها آموزش غیر مستقیمی از درک قافیه و ریتم به چشم می خورد:

(جواب: ملخ) (همان: 19)

وسعت تشبیهات به کنار گرفته شده در این چیستان، ایده بسط دادن- که از مهارت های تفکر اخلاق است- را به نمایش می گذارد. آیا توصیف جانوری به این کوچکی می توانست بسط یافته تر و ریزبینانه تر از این باشد و انبوهی  از اطلاعات را سرازیر کند؟ به راستی چه کسی می تواند یک مفهوم را از طریق یک بازی این چنین به بازنگری و باز اندیشی بکشاند؟

چیستان دیگر در تصویری واژگون نشان می دهد که یک نام طولانی را چگونه می توان جانشین واژه کوچکتر کرد:

آن کدام جانور است که اسمش را شتر گاو پلنگ گذاشته اند؟ (جواب زرافه)

بازی با آوای واژه ها در این چیستان نیز به شکلی هنرمندانه به کار گرفته شده است و با لایه های تو در توی از معنا مواجه می شویم و برای کشف رمز پاسخ چیستان نیازمندیم که چندین معما را حل کنیم.

(جواب: شانه به سر و کلنگ؛ نام دیگری برای درنا) (همان: 65)

معنا شناسی در چیستان: برخی از چیستان ها نیز با بهره گیری از صنایع معنایی زبان نظیر استعاره، مجاز، نماد و تخیل کودک را با معنای واژگان در زبان رو در رو می کنند.

(جواب: ابر) (همان: 13)

در این چیستان نیز به کارگیری واژه های خنده و گریه برای یک مفهوم، ترکیب زیبایی را ایجاد کرده است که نشان می دهد واژه ها می توانند در سطح و عمق به کار گرفته شوند و این امکان وجود دارد که برای درک مفهوم بارش، از تشبیهات متناقضی نظیر گریه و خنده استفاده شود.

آن چیست که اگر پرواز کنی زیر پای توست. اگر راه بروی زیر پای توست و اگر شنا کنی باز هم زیر پای توست.(جواب: زمین) (همان: 15)

در این نمونه نیز تخیل کودک در مکان ها و فواصل متفاوتی از زمین به کار گرفته می شود و مفهوم ساده زمین  از زاویه  دیدهای مختلفی طرح می گردد.

برخی از چیستان ها نیز به درک مفاهیم انتزاعی کمک می کنند:

آن چیست که مال توست ولی آنها که تو را می شناسند بیشتر از تو آن را به کار می برند؟(جواب: اسم تو) (همان: 73)

از طرف دیگر برخی از چیستان ها ناممکن هایی را ممکن می سازند که پایه ای استوار برای بال و پر دادن خیال در اختیار کودک قرار می دهند و کارکردهای پنهان بازی های کلامی و نمادین را در خود دارند.

تضاد موجود در توصیف واژه و استثنا پذیری مفاهیم  به تقویت مهارت انعطاف پذیری کودک کمک می کند و شاید محرکی  باشد برای دوباره دیدن و بازنگری در مفاهیمی که مطلق به نظر می رسند:

آن چیست که از میان آب می گذرد ولی خیس نمی شود. (جواب: نور) (جهان شاهی، 1377: 13)

چیستان هایی که به تخیل کودک از طریق تصویرسازی کودک کمک می کند، این درک را نیز در کودک ایجاد می کنند که کلمات می توانند تصویرسازهای قدرتمندی باشند:

یکی رفت، یکی ماند، یکی سرش را جنباند. (جواب باد، کوه و خوشه گندم) (همان: 78)

ادامه دارد ...

تهیه و تنظیم برای تبیان : زهره سمیعی - بخش ادبیات تبیان