شیوه پژوهش استاد
اجتناب از تکیه بر عرف و سخن عوام در تحقیق
دفاع از قرآن و عترت در برابر مخالفان
گره گشایی از مباحث مشکل فلسفی و عرفانی
حوصله و بردباری در کاوش و پژوهش
تتبع فراوان، باریک بینی و اتقان
تکیه بر قواعد برهانی و عقلی
در پژوهش های کلامی در اقتفا به شیخ مفید و شیخ طوسی بر قواعد برهانی و عقلی تکیه دارد. اگر روایتی قطعی الصدور نباشد به اقتضای حدیث منقول از رسول خدا(ص) که می فرماید: «اذا اتاکم عنّی حدیثی فاعرضوه علی کتاب اللّه و حجة عقولکم فان وافقهما فاقبلوه و الّا فاضربوا به عرض الجدار؛ هرگاه روایتی از من به شما رسید آن را بر کتاب خدا و خرد خویش عرضه کنید اگر موافق بود بپذیرید و گرنه آن را بر دیوار بکوبید(رد نمائید و از آن اعراض کنید).»آن را کنار می نهاد و صرفاً امور معتبر، موثق و استوار را قبول می کرد.
اجتناب از تکیه بر عرف و سخن عوام در تحقیق
علامه حسن زاده تأکید می نماید: سعی کردیم از مسایل خطابی، عرفی و استحسانی برکنار بوده باشیم چرا که عقیده، عَقد است، دل بستن است، دل دادن است و همه این همه به برهان نیاز دارد و به استحسان و امثال آن کار درست نمی شود. این که بیائیم و بگوئیم چون بروج آسمانی دوازده تاست پس باید تعداد ائمه دین نیز به همین میزان باشد، عقیده استوار نمی گردد.حقیقت طلبی در پژوهش
در برابر عدّه ای که تلاش تحقیقی را همچون کارهای بازاریان می دانند می گویند و باید محقق بر اساس کسادی و رونقی متاعی تصمیم بگیرد، علامه حسن زاده صرفاً به حقایق توجه دارد و حاضر نیست این حقیقت طلبی را با چیز دیگری معاوضه نماید،در هر شرایطی اعم از فرازها و نشیب ها و سختی ها و عسرت ها برای کشف حقایق اهتمام می ورزد و درهایی را به روی علاقه مندان می گشاید، در واقع بدون هیچ قید و شرطی در جستجوی حقیقت است.
برداشت کم و بازده زیاد
مشی علمی علامه حسن زاده بدین گونه است که به رغم محرومیت از امکانات و یا برخورداری از تسهیلات اندک، کارهای مهمی به جامعه عرضه نموده است. ایشان در تهران به دلیل مشکلات مالی، همسر و فرزندان را به شهرستان می برد و در یک اتاق کوچک و ساده به کار علمی و تحقیقی می پرداخت. اتاقی که یک چراغ خوراک پزی داشت که هم آن را در زمستان گرم می کرد و هم برای طبخ غذا از آن استفاده می شد! در همین اتاق کوچک، کافی کلینی تصحیح گردید و اعراب گذاری شد و دهها اثر دیگر تألیف گردید، نه از دفتر کار با نورکافی و تهویه و خنک کننده و گرم کننده مدرن خبری بود و نه از حق التحقیق کافی، او با این روش به علاقه مندان ثابت نمود می توان کارهای بزرگ را حتی با امکانات ناچیز انجام داد. این باور کلید توفیق نسل دانش طلب امروز ایران است.دفاع از قرآن و عترت در برابر مخالفان
کوشش علامه حسن زاده در تألیف آثار بر این است که از حقایق قرآنی دفاع کند و از اهل بیت و سیره و سخن آنان صیانت نماید. جرجی زیدان عیسوی مذهب گفته بود، نمی توان مطالب موجود در نهج البلاغه را به حضرت علی(ع) منسوب دانست و سید رضی و سید مرتضی که هر دو ادیب بودند این مطالب را نوشتند و برای ترویج کتاب خود، آن را به امام اول شیعیان نسبت دادند علامه حسن زاده از این ادعا به شدت ناراحت گردید و بر آن شد تا مصادر و مأخذ خطب و رسایل حضرت علی(ع) را که قبل از سید رضی سالیان متمادی در دست مردم بود، فراهم آورد و ذکر کند تا جایی برای توهم و تردیدهایی این گونه نباشد. تکمله منهاج البراعه و کتاب صادر و مأخذ نهج البلاغه در این ارتباط نوشته شده است.
علامه حسن زاده برای تحقیق و پژوهش و کاوش در آثار و اندیشه های بزرگان از لحظات گوناگون زندگی بهره می گیرد و اگر عواملی برایش در این راستا مزاحمت ایجاد کند به شدت ناراحت می شود، یکی از شاگردانش نوشته است یک بار وقتی به درب منزل استاد رفتم، آقازاده درب را گشودند و چون استاد به بیرون منزل تشریف آوردند دیدم قلمی در دست ایشان بود که نشان می داد از هر فرصتی استفاده می نماید، آن روز مصادف با ششمین روز، از ماه مبارک رمضان بود و استاد بادهان روزه و ایام تعطیلی دست از کار تحقیقی نکشیده بود زیرا ذائقه پژوهش تعطیل بردار نمی باشد.
توجه به مسایل عینی
از آفات متداول در امر تحقیق این است که آدمی به کتابها اکتفا کند و ارتباطش با موضوع علم قطع گردد یعنی از همان پدیده عینی که محقق قصد دارد آن را بفهمد یا بهتر درک کند، اعراض نماید. علامه حسن زاده به گمشده اصلی چشم دوخته است و همواره می کوشد خود را با آن تعیّن خارجی روبرو کند و با آن ارتباط معرفتی برقرار نماید. روش ایشان آن است که با هر موضوعی که ذهن شان به آن درگیر شده است رابطه ای مستقل از گفته های این و آن و به صورت عینی و ملموس ایجاد کند. در درس های قبله و عیون مسایل نفس، ایشان چنین شیوه ای را پیش گرفته است. استفاده از روش های ریاضی و تئوری بطلمیوسی سماوات با روشنی و روانی اعجاب بر انگیزی برای تعیین قبله از تلاش های عینی علامه حسن زاده است که در عین حال اعتماد به نفس ایشان را نشان می دهد.ذهن این فرزانه عالیقدر بطور جالب و چشمگیری متوجه مسایل نفس شده است و می توان گفت کسی همپای ایشان در تسلط بر این مبحث یافت نمی شود، دروس معرفت نفس محصول این نگرش است که به زیور طبع آراسته گردیده است، در کتاب عیون مسایل نفس بیش از شصت محور مورد بحث قرار گرفته و به نحو اختصار ولی دقیق طرح مسئله شده و سپس هر کدام به تفصیل مورد بحث قرار گرفته است.
گره گشایی از مباحث مشکل فلسفی و عرفانی
علامه حسن زاده در مسیر تألیف و تحقیق به تلاش هایی روی آورده که به نحوی گرهی از مبحثی بگشاید و برای خوانندگان راهگشا باشد، کتاب فصوص الحکم را با توجه به چندین نسخه به دقت تصحیح و مقابله نموده و از آغاز تا انجام مطالب سودمندی در گشودن مشکلات و حل معضلات آن، به رشته نگارش درآورده اند، علامه حسن زاده کتاب تمهید القواعد را نخست در محضر استادانی بزرگ چون علامه طباطبایی فرا گرفت و وقتی مشاهده کرد مطالبی غامض در آن وجود دارد با توضیحاتی به صورت حواشی ارزنده، دشواری های آن را بر طرف کرد.جلوگیری از تصحیفات و تحریفات
از دیگر محورهای تحقیقی و شیوه های پژوهشی علامه حسن زاده این است که از غلطهای راه یافته به کتابهای معتبر و معروف که موجب مغشوش گردیدن محتوای آنها می باشد جلوگیری کند رساله تحفة الملوک فی السیر و السلوک از آثار سید مهدی طباطبایی بحرالعلوم است که در مسایل عرفانی و اخلاقی شأنی والا دارد، متأسّفانه برخی از شبهات واهی را به این اثر وارد کرده و از اعتبارش کاسته اند. علامه حسن زاده متن مخلوط این کتاب را با دقت تمام تصحیح نموده و از بدو تا ختم تعلیقات ارزنده و مفیدی بر آن نگاشته است.کتاب کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد خواجه نصیر طوسی، از آثار علامه حلی است که به دلیل کثرت تداول و فراوانی تعالیق و شروح کوتاه و بلند و وارد گشتن حواشی گوناگون در متن آن، به نحوی تصحیفات و تحریفات بدان روی آورد که هیچ کدام از نسخ چاپی آن شایسته و زیبنده این اثر گرانمایه نبود. لذا علامه حسن زاده بر آن شد تا از کتاب مذکور نسخه ای منقح و استوار ارائه کند. معظم له برای رسیدن به این مقصد هفت نسخه از کشف المراد را گرد آورد و با کوششی زایدالوصف همراه با وسواس علمی به تصحیح کتاب مزبور توفیق یافت و نسخه ای صحیح از آن را به عالم دانش و اندیشه عرضه کرد.
نسخه شناسی
از مواردی که در عرصه کارهای پژوهشی این شخصیت علمی مطرح است، تسلط بر نسخه های گوناگون آثار معروف در زمینه فلسفه، عرفان و هیأت می باشد، ایشان در کتابخانه های گوناگون، نزد اساتید و نیز کتابخانه شخصی خویش نسخه های مخطوط بسیاری را ملاحظه کرده و آنها را از نظر سبک نگارش، درستی استنساخ، نزدیک بودن به زمان تألیف کتاب اصلی و نیز ارزش تاریخی و علمی مورد بررسی و ارزیابی قرار داده است. ایشان در مصاحبه ای می گوید: کتاب شناسی هم یک فنی است. آدم باید خیلی کتاب ببیند تا آنها را بشناسد نمی دانم به نحوی تعبیر کنم امّا اگر کتابی دستم دهید به اندازه بینش خودم می گویم این کاغذش باید مال چه وقتی باشد، این خط از چه زمانی است و...
حوصله و بردباری در کاوش و پژوهش
اگر چه حضرت استاد حسن زاده در تحقیقات خویش، ابتکارات و نوآوری های فراوان دارد امّا نوعی تفحص و جستجو در آثار دیگران در شیوه پژوهشی ایشان قابل مشاهده است او با حوصله ای شگفت در کتابها و آثار علمای سلف به کاوش می پردازد و پس از غوّاصی در اقیانوس معارف دیگران، مرواریدهای اندیشه و حکمت را صید می نماید، او آگاهی از موضوع مورد بررسی و نیز اطلاع از سابقه پژوهش در موضوع خاص را از این طریق بدست می آورد و هیچ گاه در این مسیر خود را بی حوصله نشان نداده است. نکته دیگر صبر و قدرت تحمّل ایشان در مقابله نسخه های متعدد و تصحیح متن مورد تحقیق بوده است. شرح خوارزمی بر فصوص اگرچه با تصحیح چاپ شده بود ولی به لحاظ متن اصلی و شروح نااستوار و آمیخته به اشتباهات فراوان بود. علامه حسن زاده با همتی بلند و صبر و متانت این کتاب را تصحیح نمود و حواشی ارزنده ای بر آن نگاشت که اخیراً به حلیه طبع آراسته شده است.تتبع فراوان، باریک بینی و اتقان
نمونه تتبع و اتقان را می توان در تصحیح کتاب کلیه و دمنه توسط ایشان مشاهده کرد. اولین بار امیر نظام گروسی این اثر را تصحیح نمود و در تبریز به سال 1305 هـ.ش به طبع رسانید پس از او مرحوم عبدالعظیم قریب گرگانی با تصحیحات و پژوهش های تازه کتاب مذکور را در سال 1311 هـ.ش به طبع رسانید، این دو چاپ خالی از تصرف کاتبان و ناسخان نمی باشد و مرحوم قریب هم چنین ادعایی نداشت خصوص آن که به قول خودش نسخه ای فوق العاده مخلوط در اختیار داشته است امّا محققانه ترین کار در این مورد، کلیله و دمنه ای است که به تصحیح و همت علامه حسن زاده چاپ شده است زیرا نسخه های متعددی را ملاحظه کرده و آنها را تطبیق داده است، صورت صحیح اشعار عربی را استخراج کرده و نام بسیاری از گویندگان عربی را با فحص و تتّبع در دواوین شعرای عرب و متون معتبر ادبی و کتابهای تاریخی و رجال بدست آورده است، موارد تحریف و نواقص کلیله و دمنه چاپی را مشخص نموده اند، درباره امثال عربی توضیح لازم را داده اند، دو باب کلیله و دمنه را که نصر اللّه منشی ترجمه نکرده است، علامه حسن زاده برای نخستین بار به فارسی برگردانیده است.ظرافت و باریک بینی ایشان در اغلب آثارشان بوضوح قابل مشاهده است، این دقت ها و نکته سنجی ها باعث شده که تحقیقات علامه حسن زاده خصوص در متون علمی، عرفانی و ادبی زبانزد تمامی محققان باشد و نمونه هایی عالی از پژوهش به شمار روند و دانش پژوهان بسیار خرسند هستند که با توجه به این دقایق تحقیقی آثاری منقّح و استوار را در پیش روی خواهند داشت.
منبع:سایت حوزه نت
تهیه و تنظیم: فریادرس گروه حوزه علمیه
