ولايت تدبيري فقهي‌

با نگاهي به انديشه سياسي امام خميني‌ (رحمت الله علیه)‌

1. ولايت تدبيري يكي از مهم ترين مفاهيم سياسي در فقه سياسي شيعه است كه حدود و ثغور جمهوري را در حكومت جمهوري اسلامي تعيين مي‌كند. از اين رو به نظر مي‌رسد رابطه منطقي و تعاملي بين ولايت فقها و جمهوري اسلامي، مهم‌ترين مساله نظري در ساحت انديشه سياسي در 2 دهه اخير تاريخ ايران بوده باشد. در اين مقاله به بررسي چيستي مفهوم ولايت، ولايت فقيه، تفاوت ولايت فقيه با ولايت پيامبر و ائمه، ولايت تدبيري فقهي و مفهوم اطلاق در ولايت مطلقه پرداخته شده است.

ولايت، واژه‌اي است كه علاوه بر كاربرد لغوي، در حوزه‌هاي علوم اسلامي، مانند كلام، فلسفه، فقه و عرفان نيز به كار مي‌رود. ولايت در باب‌هاي گوناگون فقه، مثل قصاص، حجر و مكاسب از واژه‌هاي رايج محسوب مي‌شود؛ بعلاوه اين واژه با مشتقاتش، 233 بار در قرآن تكرار شده است.نوشته حاضر در صدد ايضاح مفهوم ولايت در انديشه سياسي شيعه و پاسخگويي به برخي پرسش‌هاي مرتبط به آن است. مهم‌ترين پرسش‌هايي كه در اين باب مطرح مي‌شود از اين قرار است:

ولايت در لغت و اصطلاح چه معنا و مفهومي دارد؟

فقها به عنوان مبتكر نظريه ولايت تنظيمي يا سياسي در اين خصوص چه گفته‌اند؟

مقدمات و قيود اين مفهوم در نظر آنها چيست؟

مباني فكري و نظري آن چيست؟

پيشينه تاريخي بحث ولايت سياسي چه بوده است؟

چه فرقي بين ولايت در عصر حضور با عصر غيبت است؟

مفهوم لغوي و اصطلاحي ولايت

ولايت از ماده ولي و ل ي مشتق شده كه موارد استعمال آن فراوان است، از جمله: ولايت، ولا، ولي، اوليا، والي، مولي، موالي، مولي عليه، توليت، موالات، تولي، متولي، توالي، استيلا، مولوي و ولايي. معناي اصلي اين واژه، همچنان كه راغب در مفردات گفته است، قرار گرفتن چيزي در كنار چيز ديگر است، به نحوي كه فاصله اي ميان آن دو نباشد. به همين دليل، لغت‌شناسان بزرگ عرب، ولي را به معناي نزديكي و قرب گرفته‌اند.

ولايت (به فتح واو و كسر واو) و ديگر مشتقات آن، مشترك لفظي است در معاني متعدد كه مهم‌ترين اين معاني عبارتند از: صاحب (صديق، رفيق، موافق)، نصرت و ياري، محب، سلطان، تصدي امر، تسلط، سيطره، سلطنت، اماره، حكومت و تدبير. در يك تقسيم بندي كلي، معاني متعدد بالا را مي توان به 4 دسته تقسيم كرد: 1- قرابت يا نزديكي 2- محبت يا دوستي 3- نصرت يا ياري 4- حكومت يا تصدي امر (ولايت به كسر واو)‌.

ولايت به معناي قرابت، محبت و نصرت از بحث ما خارج است، چرا كه موضوع بحث ما در ولايت فقيه، ولايت به معناي حكومت و تصدي امور مسلمانان است. از اين رو امام خميني ولايت را اين گونه معنا كرده‌اند:

«ولايت يعني حكومت و اداره كشور و اجراي قوانين شرع مقدس»

و بحرالعلوم هم نوشته است: در اصطلاح، ولايت به معناي سرپرستي و سلطه داشتن بر فرد يا افراد معين مي باشد و در حقيقت، بيانگر نوعي حق دخالت و اعمال نظر در امري براي شخص خاص است. مصطلح فقها آن است كه ولايت (به كسر واو) سلطه بر غير به حكم عقل يا شرع، در بدن يا مال يا هر دو مي‌باشد. اين سلطه مي تواند اصالتا يا عرضا ملحوظ گردد.

علاوه بر صراحت كتب معتبر لغوي، در متون اصيل عربي و عرف نيز يكي از معاني ولايت، امارت، حكومت، زعامت و رياست است و نيز ولايت به معناي امارت، درباره كسي است كه بر خطه‌اي حكمراني كند. برخي صاحب‌نظران، كاربرد ولايت به معناي حاكميت سياسي را بسيار گسترده تلقي كرده و به حد شيوع رسانده‌اند؛ به طوري كه مدعي شده‌اند: ادعاي انصراف ولايت به امارت و تدبير، گزاف نيست؛ مگر آن كه قرينه و قيدي مانع انصراف باشد. براي نمونه ابن قتيبه در الامامه والسياسه از زمامداري حاكمان به ولايت تعبير مي‌كند.

اما اين كه آيا مقصود حضرت امام از ولايت، ولايت شرعي است كه لازمه‌اش مشروعيت الهي حكومت است يا اين كه ولايت لغوي و عرفي است كه لازمه‌اش مشروعيت مردمي حكومت است، محل نزاع و اختلاف است.

در ادامه به بررسی اقسام ولایت خواهیم پرداخت

غلامحسن مقيمي

تنظیم:امید واضحی آشتیانی.حوزه علمیه