یخچال های کویر

یخچال‌های کویری، عجیب ترین عناصر معماری کویر هستند و البته ناشناخته ترین شان. شاید کمتر گردشگری باشد که در سفر به یزد یا هر کویر دیگری، به سردخانه های این شهرها فکر کند و دنبال ابتکار مردمی بگردد که در گرمای تند کویری، راه و روش مخصوص خودشان را برای حفظ مواد غذایی در پیش می گرفتند. یخچال های کویری اما یادگار روزهایی هستند که هنوز خبری از یخچال های برقی نبود؛ معجزه فروتنانه خشت خام و دست‌های پرتوان معماران که شاهکار معماری کویر را به عرصه ظهور رساندند!

دکتر جان فرایر در قرن یازدهم در سفرنامه ایران نوشته است: «ذخیره ساختن یخ‌، رسمی متداول و دیرین شمرده می‌شود و امکان آن می‌رود که همراه با مغولان وارد ایران شده باشد». شاردن هم دورنمایی از شهر کاشان را در سفرنامه خود به تصویر می‌کشد و یخچال‌های این شهر را در بیرون از قلعه و برج و باروی شهر نشان داده و به معماری یخچال‌ها در اصفهان هم اشاراتی داشته است. هر چند که این روزها با نوسازی شهر یزد، تعداد خیلی کمی از این یخچال‌ها باقی مانده اند که آن تعداد هم پیشینه تاریخی شان تنها تا دوره صفویه در دست نیست اما هنوز هم در چند جا از شهرستان میبد و ابرکوه می‌توان آثار این شاهکارهای معماری را دید.

دیوارهای خنک

این یخچال‌ها به طور عمده از سه قسمت تشکیل شده‌اند: دیوار طویل سایه انداز، مخزن یخ و حوضچه‌های تولید یخ. دیوار سایه‌انداز دیواری بسیار طویل و بلند است که ارتفاع آن گاهی تا 10متر می‌رسد. این دیوار در طول روز از تابش آفتاب بر روی آب‌های منجمد شده در حوضچه‌ها جلوگیری می‌کند. گاه جهت استحکام بیشتر دیوار سایه‌انداز، پشت‌بندهای بزرگی در قسمت جنوبی دیوار احداث می‌کردند. دیوارهای سایه‌انداز در پایین ضخامتی زیاد داشتند و به تدریج در بخش‌های بالایی از قطر آنها کاسته می‌شد. حوضچه‌‌های تهیه یخ هم گودال هایی مستطیل شکلی بودند که به موازات دیوار سایه‌انداز و در بخش شمالی آن حفر می شدند و طول آن ها کمی کمتر از طول دیوار و عمق آن 30 تا 50سانتیمتر و گاه بیشتر بود. این گودال محل تهیه یخ در شب‌های سرد زمستان بود. مخزن یخ آنها معمولا در پشت دیوار سایه‌انداز و در بخش جنوبی آن و در بعضی موارد به وسیله یک یا چند مدخل ورودی به بخش شمالی راه می‌یابد. انبار یخ هم گودال‌های عمیق و بزرگی هستند که در وسط مخزن یخ حفر شده‌اند. شکل این گودال‌ها در یخچال‌های گنبددار به صورت دایره با شعاعی تا حدود 4متر و گاه بیشتر است. دیوار این گودال‌ها از سنگ یا آجر یا اندود کاهگل ساخته و پشت آن با مصالح عایقی چون خاک ذغال و یا مصالح دیگر پر شده است. جهت دستیابی به کف این گودال‌ها هم از پله‌های کوچکی که در دیوار آن تعبیه شده، استفاده می‌شود. همچنین چاهی در بیرون از یخچال حفر شده که به وسیله مجاری باریکی که در کف گودال‌های یخ تعبیه کرده‌اند، آب حاصل از ذوب یخ به این چاه‌ها هدایت می‌شود.

یخچال های گلی

میبد یکی از نمونه‌های نادر شهرهای باستانی ایران به شمار می‌رود در قسمتی از راه های ارتباطی اش ساختمان عظیم خشت و گلی یخچال میبد روبه‌روی کاروانسرا واقع شده است. این یخچال روزگاری عطش مسافران کویر را برطرف می‌کرده است. محوطه یخبند میبد حوض گلی کم‌عمقی به مساحت تقریبی 800متر‌مربع و به عمق تقریبی نیم متر است. دیوارهای بلند سایه انداز به ضخامت 2 متر و به بلندی 8 متر است که به چند طاق نما و ستون تقسیم شده است.

طول دیوار جنوبی 42 متر و دیوارهای شرقی و غربی هر یک 20متر می‌باشد.

یک درگاه اصلی به بلندی 2 متر در میان دیوار جنوبی به مخزن و گنبد راه دارد و تقریبا تمام رفت‌وآمدها و انبار کردن و تخلیه یخ از این درگاه صورت می‌گرفته است. درگاه دیگری به قرینه آن در سمت شمال گنبد تعبیه شده که نقش چندانی نداشته و غالبا آن را می‌بسته‌اند. درگاه اصلی را هم فقط در هنگام رفت‌وآمد باز می‌کرده‌اند. مخزن قیفی یخچال را در زمین رسی سختی کنده‌اند که قطر دهانه آن 13 متر و گودی آن 6 متر است. ارتفاع گنبد حدود 15 متراست. پهنای دیوار خشتی جدار گنبد از پایین به بالا به طرز ماهرانه‌ای کاهش می‌یابد به گونه‌ای که پهنای خشت در نوک گنبد به 20 سانتیمتر می‌رسد.

شهر باستانی ابرکوه هم که پیشینه آن را به کیکاووس، دومین پادشاه کیانیان نسبت داده‌اند، از معماری کویری هم بهره‌ جسته و در جای جای این خطه، هنر و معماری کویری نظاره‌گر هر رهگذر است. یخچال بزرگ ابرکوه که به یخچال آقایی معروف است، در سمت غربی جاده آسفالته دیده می‌شود. این بنا با پلانی مدور و حجمی مخروطی‌شکل یادگاری از دوران قاجار در ورودی شهر واقع شده است.

در بعضی از یخچال‌های مناطق کویری مثل ابرکوه علاوه بر دیوار اصلی، دیوارهای دیگری به موازات دیوار اصلی ساخته و به همان میزان، تعداد حوضچه‌های تولید یخ هم بیشتر بوده است. با توجه به اینکه مخزن یخ نسبت به یخچال‌های مشابه از حجم و فضای بیشتری برخوردار است. مصالح به کار رفته در این بناها، سنگ‌، خشت، چوب و آهک است، به طوری که ابتدا حدود 50سانتیمتر را با سنگ و ملات ماسه و آهک بنا کرده‌اند و مابقی را با خشت و گل ساخته‌اند.

در شرق بنا هم سه دیوار چینه‌ای با فاصله‌ای معین ایجاد شده و تنها راه ورود به یخچال دریچه کوچکی در پایین است که پس از وارد کردن یخ به درون یخچال از همین دریچه مقداری گیاه خشکیده به نام «ییزر» و علوفه مخصوص دیگری روی یخ‌ها می‌ریختند و بلافاصله‌ دریچه را مسدود می‌کردند که تا تابستان باقی بماند. این یخچال در سال‌های اخیر مرمت و سطح بیرونی آن با آجر و اندود کاهگل بازسازی شده است.

گروه گردشگری تبیان- الهام مرادی

برگرفته از سایت بیابان های ایران