تبیان، دستیار زندگی
اواخر پاییز سال 88 گروهی بین المللی از اخترشناسان استرالیا، آمریکا و انگلستان با استفاده از تلسکوپ آنگلو- استرالیایی در نیوساوت ولز و رصدخانه ی کک در هاوایی موفق به کشف 4 سیاره ی فراخورشیدی در اطراف دو ستاره ی نزدیک به خورشید شدند.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

شکارچی فراخورشیدی ها

اواخر پاییز سال 88 گروهی بین المللی از اخترشناسان استرالیا، آمریکا و انگلستان با استفاده از تلسکوپ آنگلو- استرالیایی در نیوساوت ولز و رصدخانه ی کک در هاوایی موفق به کشف 4 سیاره ی فراخورشیدی در اطراف دو ستاره ی نزدیک به خورشید شدند. سه تا از این سیاره ها، که جرمشان در بازه ای بین 3/5 تا 9/24 برابر جرم زمین تخمین زده شده است، به دور ستاره ی 61- سنبله (ستاره ای که از بسیاری جهات شبیه خورشید است) می گردند. این ستاره را که در فاصله ی 28 سال نوری از زمین قرار دارد، می توان با چشم برهنه در آسمان دید.

چهارمین سیاره ای که این گروه کشف کردند، سیاره ای مشتری مانند است که پیرامون ستاره ی 23- میزان می گردد. در سال 1385/2006 نیز وجود سیاره ای دیگر در اطراف این ستاره (که در فاصله 84 سال نوری از زمین قرار دارد) تأیید شده بود. یکی از محققان اصلی این کاوش دکتر هیو جونز، استاد دانشگاه هرفوردشایر است. اهمیت سیارات فراخورشیدی، چشم انداز مأموریت کپلر و نقش منجمان آماتور در شکار چنین سیاراتی، موضوعاتی بودند که در گپ کوتاه ماهنامه نجوم با وی مطرح شدند.

اثر دوپلری
اخیراً گروه همکاران شما چهار سیاره ی فراخورشیدی جدید کشف کرده اند. این چهار سیاره چگونه کشف شدند و چه ویژگی هایی دارند؟

ما برای کشف این سیاره ها از روش سرعت شعاعی یا همان انتقال دوپلری استفاده کردیم. یعنی در طول زمان انتقال، خطوط طیفی ستاره ی هدف را بررسی کردیم. در حقیقت این انتقال طیفی در حکم نشانه ای است که با کمک آن و با اطلاع از جرم ستاره و تناوب ظهور این نشانه، می توانیم جرم سیاره را تخمین بزنیم. البته این جرم درصد خطایی هم دارد که ناشی از خطاهای اندازه گیری و مشخص نبودن زاویه ی انحراف مداری سیاره با خط دید ماست. تمام جزییاتی که ما به دست می آوریم بر مبنای جرم و تناوب سیاره در کنار جرم ستاره ی مادر است. درباره ی این منظومه های جدیدی که پیدا کرده ایم، ما بسیار خوش شانس بودیم چون ستاره های مادر آن ها و به ویژه ستاره ی61- سنبله، بسیار شبیه به خورشید ما هستند و به همین سبب می توان مشخصات سیاره ها را بر مبنای تشابه ستاره ی مادر با خورشید ارزیابی کرد.

در میان سیاره های کشف شده ی اخیر، سیاراتی موسوم به ابرزمین هم وجود دارند. این ابرزمین ها چه تفاوتی با نمونه های قبلی دارند؟

پیش از این ما سیارات فراخورشیدی ابرزمین مانندی را در اطراف ستاره های کم جرم تر پیدا کرده بودیم، اما این نخستین باری است که چنین سیاراتی در اطراف ستاره هایی خورشید مانند و ستاره هایی با جرم بیش از خورشید پیدا می شوند و گذشته از اهمیت و جذابیت این تشابه ستاره های مادر، نکته ی مهم دیگری که در این باره وجود دارد این است که ما در مرزهای توانایی ابزارهای خود دست به کشف این سیاره ها زدیم و به نوعی مرزهای کشف سیارات فراخورشیدی ابرزمین را گسترش داده ایم.

سیارات فراخورشیدی به طور خاص موضوع بسیار مهمی برای حوزه ی گسترده و در حال رشد اخترزیست شناسی به شمار می روند.

در چند ماه گذشته ماهواره ی کپلر به فضا پرتاب شده و عملیات خود را آغار کرده است. شما که شکارچی سیارات فراخورشیدی هستید، چقدر به موفقیت این مأموریت امید دارید؟

کپلر مأموریتی بسیار هیجان انگیز است، چون این امکان را به ما می دهد تا سیاراتی با شعاعی بسیار کوچک تر از آنچه تاکنون در بازه ی اکتشافات ممکن قرار داشت پیدا کنیم. کپلر می تواند تغییرات بسیار جزیی در نور ستاره ها را، که بر اثر گذر سیاره از مقابل آن ها رخ می دهد، آشکار کند. این روش مکملی است برای روش انتقال دوپلری و امید داریم تعداد زیادی از سیاره ها را آشکار کند.

در سال های اخیر سیارات فراخورشیدی به زمینه ای بسیار جذاب در نجوم بدل شده اند. چرا این اجرام فراسوی منظومه ی شمسی تا این حد برای علم جذاب اند؟

بگذارید این طور پاسخ بدهم که به نظر من سیارات فراخورشیدی علاوه بر ویژگی های مهم اخترشناسی، حلقه ی ارتباطی بسیار مهمی را میان اخترفیزیک و سایر شاخه های علوم می سازند. سیارات فراخورشیدی به طور خاص موضوع بسیار مهمی برای حوزه ی گسترده و در حال رشد اخترزیست شناسی به شمار می روند.

فراخورشیدی
و در این جست و جو، سیارات فراخورشیدی زمین مانند به نوعی تبدیل به جام مقدس برای اخترشناسان شده اند. فکر می کنید چقدر تا پیدا کردن این جام مقدس اخترشناسان فاصله داریم؟

ممکن است خیلی زود این اتفاق بیفتد اما اگر خیلی خوش شانس نباشیم شاید مدت بیشتری طول بکشد تا متوجه شویم آنچه یافته ایم واقعاً سیاره ای زمین مانند است. برای این که موضوع را بیشتر باز کنم باید بگویم که اکنون ابزارهای موجود ما از نظر حساسیت و قدرت تفکیک امکان آشکارسازی سیارات زمین مانند را دارند. اگرچه با فناوری امروز پیدا کردن این سیارات دشوارتر از گونه های دیگر سیاره هاست، به طور اصولی با همین فناوری و البته با تلاش بیشتری به دنبال پیدا کردن سیاره ای با جرم زمین هستیم که در مداری معادل مدار زمین به دور ستاره ای مانند خورشید بگردد. ولی برای این که چنین کشفی را با اطمینان اعلام کنیم نیازمند رشد فناوری های خود هستیم و باید نسل تازه ای از ابزارهای تفکیکی وارد عرصه شوند.

و در پایان این که آیا شما جایگاهی برای منجمان آماتور برای مشارکت در این کشف های هیجان انگیز قایل هستید؟ آیا می توان انتظار داشت که آن ها به یاری حرفه ای ها بیایند یا حتی به طور مستقل موفق به کشف چنین سیاراتی شوند؟

منجمان آماتور نقشی مؤثر و البته در حال رشد در جست و جوی سیارات فراخورشیدی به روش ریزعدسی و گذر ایفا می کنند. در روش ریزعدسی، بسیار مهم است که ما انبوهی از اطلاعات مربوط به هدف را گردآوری و آن ها را بر مبنای هندسه ی عدسی ها بررسی کنیم. کلید موفقیت در این کار رصد دائمی و زیر نظر گرفتن پیوسته ی رویدادهایی است که در هدف جست و جو رخ می دهند. اکنون بخش بزرگی از این فرآیند را منجمان آماتور انجام می دهند. در مورد روش گذر نیز، نیاز جدی و مهمی به بررسی دائم، دقیق و صبورانه ی ستاره ای خاص وجود دارد که باز هم بخش عمده ای از آن توسط آماتورها صورت می گیرد. می توانید نمونه ای از این همکاری را در سایت www.oklo.org ببینید. ضمن این که من به طور جدی انتظار افزایش و پررنگ شدن این نقش را دارم که با توسعه ی روش های دیگری به واقعیت خواهد پیوست.

گفت و گو: پوریا ناظمی (ماهنامه نجوم شماره 193)

تنظیم برای تبیان: م.ح.اربابی فر