قلعه الهه آب ها

قلعه دختر، نشان ظهور امپراتوری ساسانی و افول دولت اشکانی است. قلعه با شکوهی که در 6 كیلومتری جاده فیروزآباد به شیراز، درست در دامنه كوهی مشرف به جاده قرار دارد و با ظاهر منحصر به فردش خودنمایی می کند. اگر قلعه دختر را از نزدیک ببینید سنگ های منحصر به فرد آن به چشمتان خواهد آمد که در قسمت نما درشت و تراشیده هستند و در قسمت‌ پی‌ها و داخل دیوارها قلوه سنگ‌های درشت رودخانه‌ای قرار گرفته اند.

بزرگی بنای این قلعه، مبهوت كننده است و دیوارهای بلند آن با همه شكستگی و ریخته شدن، هنوز هم شكوهی خیره كننده دارند. در قسمتی از قلعه دهانه غاری دیده می‌شود كه به قول بعضی از محلی‌ها این غار راهی به كاخ ساسانی در جلگه فیروزآباد داشته است. یعنی در زمان حمله دشمن به قلعه، محصورین قلعه می‌توانستند از طریق این غار با شهر ارتباط داشته باشند و بتوانند غذا و نیروی انسانی وارد قلعه كنند.

دلیل نامگذاری جالب این قلعه آن است که بومیان قدیمی منطقه، قلعه را به الهه آناهیتا، خدای آبهای زیر زمینی و پاكی‌ها منتسب می کردند. الهه ای که در فرهنگ ایرانیان باستان به صورت یك دختر نجیب و معصوم تصور شده است. بر اساس اینكه این قلعه دست نیافتنی و صعب العبور بوده است در باور مردم و به مرور زمان به قلعه دختر معروف شده است. در مقابل این قلعه، قلعه دیگری هم به نام قلعه پسر یا قلعه كر وجود دارد که در كوه مقابل قلعه دختر قرار گرفته است اما این قلعه در حال حاضر تخریب شده است.

این قلعه از سه جهت شمال، غرب، جنوب با صخره کوهستانی با ارتفاع غیر قابل نفوذ محصور است و بر هر صخره باروی بلند و برج های دیده بانی ساخته شده است. در سمت شرق با فاصله بیش از یک کیلومتر از قلعه دیوار سنگی محکمی کشیده شده تا مانع ورود افراد شود. بنابراین تنها راه ورود به این دژ از جنوب قلعه با پلکانی بوده که علاوه بر صخره کوه از چند لایه دیواره باره و برج تودرتو با نگهبانان مخصوص امکان پذیر بوده است.

داخل قلعه سه طبقه متوالی دیده می شود که با برج پلکانی ارتباط داشته اند. طبقه اول اتاق نگهبانان با برج‌های مشرف به جهات مختلف با روزنه‌های خاص و قابلیت تیراندازی از داخل به خارج قلعه و یک آب انبار و دو حلقه چاه مخفی حفاری شده در دل کوه تا عمق رودخانه، حیاطی با تالار بزرگ طبقه دوم را تشکیل می‌دهد که بخش محل استراحت نگهبانان و محافظان و بخش مخصوص مهمانان بوده است.

کاوش‌های باستان شناسان در قلعه دختر نشان می دهد که کمربند دفاعی اصلی دژ که خود دارای بازوهای دفاعی پیش آمده است، ارتفاعی در حدود 6 یا 7 متر داشته است. کنگره‌های دفاعی هم که در دو یا چند ردیف مرتب و متداخل قرار گرفته و پله‌هایی که به طرف دالان‌های نگهبانان می‌رفتند، در پس راه باریکی به ضخامت تقریبی 50 سانتیمتر قرار گرفته بودند که از رو یا پشت دیوارهای مربوط به فضاهای اسلحه خانه و سربازخانه می‌گذشت.

این ساختمان مدور که محل تخت و بارگاه بود و به یک سیاه چال عظیم شباهت دارد، چونان برجی با شکوه بر فراز تپه قد برافراشته است. بنای شاهی با دیوان و تالار گنبددار در سطح سوم قرار گرفته است تا تالار اصلی با اتاق‌های جانبی به صورت قلعه عظیم و مدوری برفراز بلندترین نقطه رشته کوه و داخل خط دفاعی قلعه قرار گرفته است.

قلعه دختر اولین بنای گنبد دار ایرانی است که با اصول فنی و معماری خاص ساخته شده و مصالح به کاررفته در آن شبیه کاخ اردشیر است. بنای این دژ همزمان با احداث شهر بیشاپور بوده و از دو قسمت مجزا تشکیل شده است. بخش اصلی این دژ در بالاترین قسمت كوه احداث شده و متشكل از یكسری اتاق به همراه یك حیاط است كه در وسط ساختمان قرار دارد. قسمت دوم شامل بخش‌هایی است كه بر دامنه كوه احداث گردیده و حالت شیب‌داری دارد كه عمدتا شامل دیوارهای بلند حفاظتی با برجهای مدوری در طرفین خود می‌باشد.

روی بدنه‌های بیرونی این دژ به منظور ایجاد دید برای نگهبانان، تیركش های متعددی احداث نموده‌اند كه شكل كلی آنها به صورت دریچه هایی است مستطیل شكل كه در قسمت بالای خود دارای طاق هلالی شكل می‌باشند.

از آنجایی که بیشاپور در دشت قرار  داشت، جزو شهرهایی دسته بندی می شد که آسیب پذیری دفاعی زیادی داشتند. بنابراین بهترین نقطه تدافعی برای اهالی این استراحت گاه سلطنتی محسوب می شد؛ دژی كه بالاترین نقطه تدافعی شهر باشد!

تهیه و تنظیم: الهام مرادی - تبیان