امتیازات ویژه برای علما
در مكتب تابناك اسلام و خصوصاً در نظر ائمه شیعه نیز، علماء ودانشمندان از مقامی بس عظیم برخوردار و با اوصافی متعالی ستوده شده‌اند كه بعد از پیامبران و امامان ـ علیهم السّلام ـ كسی را یارای برابری با شأن و مرتبه آنان نیست. البته نه این كه هر كس علمی از علوم رسمی را فراگرفت و اصطلاحاتی را به حافظه خود سپرد، واجد این مقام و مرتبه باشد، بلكه مراد عالمانی هستند كه عمل را سرلوحه كار خود قرار داده و در مسیر حركت به سوی حضرت حقّ (جل و اعلی) قدم بر می‌دارند و وجودشان سرشار از عشق به خدا. خدمت به بشریّت و نمایاندن صراط مستقیم از كژراهه‌های ضلالت و گمراهی است.
در اینجا با بهره گرفتن از كلام وحی و روایات معصومین ـ علیهم السّلام ـ به برخی از مناقب دانشمندان راستین اشاره می‌كنیم:
امتیازات ویژه دانشمندان راستین از زبان قرآن و روایات معصومین ـ علیهم السّلام ـ :
امتیازات ویژه‌ای در قرآن[1] و روایات برای علما و دانشمندان برشمرده شده است. به گونه‌ای كه در مكاتب و ادیان دیگر كمتر با چنین تعابیری مواجه می‌شویم. شماری از این مناقب و ویژگیها عبارتند از:
1. ایمان: «وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا»؛[2] خداوند در این آیه شریفه می‌فرماید: آنان كه گامهای راسخ و نافذی را در پهنه علم برداشتند و به درون محیط و فضای دانش راه یافتند می‌گویند؛ ما به سراپای قرآن كریم ایمان داریم.
2. اعتقاد به توحید و یگانگی خداوند و شهادت بر آن: «شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ الْمَلائِكَهُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ»؛[3] از آنجا كه اعتقاد به امری و شهادت بر آن بدون علم میسر نیست، خداوند در این آیه شریفه اینگونه عالمان را می‌ستاید: «و خداوند بر یگانگی و وحدانیت خود گواهی می‌دهد و نیز فرشتگان و دانشمندان گواهند كه جز خداوند معبودی نیست.»
3. مقام ترس و خشیت از پروردگار: «إِنَّما یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ»؛[4] تنها بندگان عالم و دانا دارای خشیت از خدا هستند. «انّما» در آیه شریفه مفید حصر است و بنابراین مقام «خشیت» مخصوص عالمان شمرده شده است. در تبیین معنای «خشیت» راغب در كتاب مفردات قرآن این گونه آورده است: «خشیت به معنای ترسی است كه آمیخته با تعظیم است و غالبا در مواردی به كار می‌رود كه ترس از علم و آگاهی به چیزی سرچشمه می‌گیرد ولذا در قرآن این مقام مخصوص عالمان شمرده شده است.»[5] و مسلم است كه انسان وقتی به درك عظمت نامحدود خداوند نائل شد خشیت تمام وجود او را فراخواهد گرفت.
4. خشوع انعطاف درونی و گریستن از بیم پروردگار: «إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذا یُتْلى عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً... یَبْكُونَ وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعاً»؛[6] حقاً مردمی كه پیش از آن، از علم بهره‌مند گشتند، آن گاه كه آیات خداوند بر آنها خوانده شود با چانه‌های خویش بر زمین فرو افتند... و گریستن را آغاز كنند. و خواندن قرآن بر خشوع، زاری و انعطاف و فروتنی آنان می‌افزاید.
5. امینان خداوند در زمین: پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمودند: دانش ودیعه خدا در زمین است و دانشمندان امنای وی بر آن هستند، پس هر كس دانش خود را به كار بندد ، امانتش را ادا كرده است و هر كس به كار نبندد، در دیوان خداوند متعال جزو خیانت‌كاران نوشته می‌شود.[7]
6. وارثان و جانشینان پیامبران: پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمودند: «ان العلماء ورثه الانبیاء»؛[8] علماء وارث پیامبرانند. و در بیان دیگری فرمودند: «اللّهم ارحَم خلفائی»؛ پروردگارا، جانشینان مرا مشمول رحمت خود گردان. و این جمله را سه بار تكرار نمودند. از حضرتش سؤال شد، جانشینان شما كیانند، حضرت فرمود: كسانی كه از احادیث و سنت من پیروی می‌كنند و آنها را به امتم می‌آموزند.[9]
7. حاكمان بر مردم: حضرت علی ـ علیه السّلام ـ فرمودند: «دانشمندان حاكم بر مردم هستند».[10] بنابراین آنانی كه كه از علم و معرفت حقیقی بهره‌ای نبرده‌اند و صرفاً به جهت برتری قدرت نظامی، اقتصادی و تبلیغاتی حكومت مردم را به دست می‌گیرند، حق حاكمان واقعی را غصب كرده‌اند و تنها علمای راستین هستند كه این شایستگی را دارند.
8. دارندگان مقام شفاعت پیامبر خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ : روز قیامت سه گروه شفاعت می‌كنند: پیامبران، سپس دانشمندان و پس از آن شهیدان.[11]
9. صاحبان تاجهای نورانی در روز قیامت: امام حسن عسكری ـ علیه السّلام ـ : «دانشمندان شیعه ما، آنان كه سرپرست دوستداران ناتوان و اهل ولایت ما هستند، روز قیامت می‌آیند در حالی كه از تاجهایشان نور ساطع می‌گردد، بر سر هر یك از آنها تاجی گرانبهاست و نور این تاجها در هم گرداگرد عرصه قیامت به محیط سی‌صد هزار سال راه پرتو می‌افكند.»[12]
10. نقصان در زمین به واسطه فقدان علماء: امام صادق ـ علیه السّلام ـ در تفسیر آیه «أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَأْتِی الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها...»؛[13] آیا ندیدید كه ما پیوسته به سراغ زمین می‌آئیم و از اطراف آن كم می‌كنیم، فرمودند: «ننقُضها بذِهابِ علماءِها و فقهاءِها و خیارِها»؛ این نقصان به واسطه علماء، فقها و اخیار است.[14]
11. شكاف در دین با مرگ دانشمندان ربّانی: امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمودند: هنگامی كه دانشمندی می‌میرد، چنان شكافی در اسلام پدید می‌آید كه جز جانشینش آن را پر نمی‌سازد.[15]
12. عبادت بودن نگاه به عالم: از امام صادق ـ علیه السّلام ـ درباره گفته پیامبر خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ : «نگریستن به چهره دانشمندان عبادت است» سؤال شد، حضرت فرمود: آن دانشمندی است كه چون به او می‌نگری تو را به یاد آخرت بیاندازد و هر كس جز این باشد، نگریستن به او مایه گرفتاری است.[16]
13. گسترده شدن بالهای فرشتگان برای عالم: پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ : فرشتگان بالهای خود را به جهت خشنود بودن از طالب علم برای او می‌گسترانند. [17]
14. برتری علم بر عابد: به فرموده پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فضیلت عالم بر عابد همچون برتری ماه شب چهارده بر بقیه ستارگان است.[18]
15. برتری مركب علما از خون شهیدان: امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمودند: در روز قیامت مركّب علماء با خون شهیدان سنجیده می‌شود و مركّب علما بر خون شهید رجحان می‌یابد.[19]
16. مرزبانان سنگرهای عقیدتی: امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمودند: «علماء شیعه ما مرزبانانی هستند كه در لبه مرز شیطان و لشكریان او واقع شده‌اند و مانع می‌شوند كه شیعیان ما مورد حمله و هجوم شیاطین و دشمنان قرار بگیرند. از این مطلب نیز آگاه باشید كه این دسته از علماء بر جهادگرانی كه با سلاحهای خود به جهاد دشمنان دین می‌روند فضیلت بیشتری دارند، زیرا آنها از آب و خاك و بدنهای مسلمانان دفاع می‌كنند ولی اینها از حریم دلها دفاع می‌كنند و نمی‌گذارند دشمنان دین در دلها و عقیده‌های آنان رخنه كنند.»[20]
17. جاودانگی در تاریخ: حضرت علی ـ علیه السّلام ـ در بیانات خویش به این حقیقت اشاره می‌فرماید: عالم زنده است اگر چه (به ظاهر) بمیرد «العلماء باقون ما بَقیَ الدّهر»؛[21] تا زمانی كه روزگار باقی است نام علماء ماندگار است.
امتیازاتی كه ذكر شد همگی حاكی از ارزش و اهمیت علم دارد و هر كس به اندازه از این نعمت خداوندی برخوردار باشد، به شرط این كه علمش با عمل توأم باشد و آن را برای حركت خود و دیگران به سوی كمال انسانی و قرب الهی به كار گیرد به همان اندازه از این امتیازات برخوردار است و همان طور كه علم كه یك كمال وجودی است درجات و مراتبی دارد، مزایایی هم كه به جهت آن به عالم تعلق می‌گیرد درجات و مراتبی خواهد داشت.
--------------------------------------------------------------------------------تنظیم حسن رضایی گروه حوزه علمیه.........
[1] . آداب تعلیم و تربیت در اسلام، ص 53، حجتی كرمانی، چ هجدهم؛ ر.ك: پیام قرآن، تفسیر موضوعی قرآن، ج 1، مكارم شیرازی.
[2] . آل عمران، 7.
[3] . آل عمران، 16.
[4] . فاطر، 28.
[5] . مفردات راغب، ماده خشیت، ص 149. چ دوم، 1362، كتابفروشی مرتضوی.
[6] . اسراء، 107 ـ 109.
[7] . الدّره الباهره، ص 17.
[8] . بحار الانوار، ج 1، ص 164، علامه مجلسی، چ بیروت، 1403 ق.
[9] . بحار الانوار، ج 2، ص 144، علامه مجلسی، چ بیروت، سوم، 1403 ق.
[10] . غرر الحكم، با شرح محقق جمال الدین خوانساری، ج 1، ص 137، ح 507، دانشگاه تهران، چ سوم.
[11] . سنن ابن ماجه، ج 2، ص 1443، ح 4313، تصحیح: محمد فؤاد عبدالباقی، نشر دار الفكر.
[12] . الاحتجاج، ابی منصور طبرسی، ج 1، ص 7، منشورات دار النعمان، نجف اشراف، 1386 ق.
[13] . رعد، 41.
[14] . تفسیر برهان، ج 2، ص 301.
[15] . الارشاد، ج 1، ص 230، شیخ مفید (ره)، چ اول، 1413 ق، ناشر: المؤتمر العالمی للألفیه الشیخ المفید.
[16] . تنبیه الخواطر، ج 1، ص 84.
[17] . اصول كافی، ج 1، ص 42، انتشارات علمیه اسلامیه، چ اول، ترجمه و شرح سید جواد مصطفوی.
[18] . اصول كافی، ج 1، ص 42، ح 1، انتشارات علمیه اسلامی، چ اول، ترجمه و شرح سید جواد مصطفوی.
[19] . بحار الانوار، ج 2، ص 14 و 16، بیروت، 1403 ق.
[20] . بحار الانوار، ج 2، ص 50، بیروت، 1403 ق.
[21] . غرر الحكم، ج 1، ص 291، ح 1124.
