درسنامه اخلاقی جاوید

(1)

اشاره:

نمی دانم تا به حال نام "رساله الحقوق" امام سجاد علیه السلام را شنیده اید یا نه؟

این میراث علمی ماندگار، افزون بر "صحیفه سجادیه"، یکی دیگر از مکتوبات گران سنگی است که از سرچشمه وجود فیاض آن امام به حق ناطق جوشیده است.

این رساله مختصر در حقیقت درسنامه ای اخلاقی است که ترسیم کننده یک سلسله خط و مشی های رفتاری در حوزه تعاملات فردی و اجتماعی است.

آن امام همام در این منشور جاوید، پنجاه و یك حق الهی را در هفت دسته بر می شمارد:

اول: حق خداوند ،

دوم: حق نفس و اعضای بدن،

سوم: حق افعال عبادی ،

چهارم: حق سائسان و رعایا،

پنجم: حقوق خویشاوندان،

ششم: حقوق برخی اصناف اجتماعی،

هفتم: حق مالی.

در اینجا مراد از حق، احكام و وظایفی است كه از سوی خداوند نسبت به اصناف مختلف بر انسان جعل شده است. این حقوق منحصر به وظایف الزامی مؤمن نیست و شامل احكام استحبابی نیز می شود. به علاوه این حقوق منحصر به احكامی نیست كه نقض آنها معصیت (مستوجب مجازات اخروی) محسوب شود یا موجب اجرای مجازات دنیوی (حد و تعزیر شرعی) گردد، بلكه رساله حقوق در بردارنده وظایف اخلاقی یك مؤمن است.

رساله حقوق در بردارنده اهم حقوق الهی و وظایف اخلاقی است و در هر حق نیز اهم جوانب آن بیان شده است.

در این سلسله نوشتار ها که به خواست خدا آهسته و پیوسته پیشکش حضورتان می گردد برآنیم تا شرحی گذرا از این "رساله حقوقی" به دست دهیم تا چراغ پرتو افروزی باشد فرا راه بندگی و بالندگیمان.

قبل از پرداختن به متن این رساله ، تحقیقى درباره اسناد و رجال آن شایسته مى نماید.

رساله حقوق در منابع روایى

پیشین ترین منابع حدیثى كه رساله حقوق امام سجاد - علیه السلام - را به طور كامل ثبت كرده اند عبارتند از:

1- تحف العقول ، تالیف حسن بن على بن حسین بن شعبه حرانى ، متوفاى 381 قمرى . در كتاب پنجاه حق از حقوق ثبت شده اما سند رساله یاد نشده است .

2- خصال تالیف ابوجعفر محمد بن على بن حسین بابویه قمى ، متوفاى 382 هجرى .

3- من لا یحضره الفقیه ، تالیف شیخ صدوق ابو جعفر محمد بن على .... كه از كتب چهارگانه معتبر شیعه مى باشد.

شیخ صدوق ره دردو اثر اخیر خصل و من لا یحضر الفقیه علاوه بر پنجگانه ، حقى را تحت عنوان حق حج یاد كرده و در مجموع پنجاه و یك حق را متذكر شده است . هر چند در مقدمه حصال ، آنجا كه فهرست حقوق ذكر گردیده از حج یادى به میان نیامده است .

در حدیث من لا یحضر سلسله سند نقل نشده و حدیث مرسل است .

میان حدیث من لا یحضر با روایت تحف العقول و نیز روایت خصال تفاوتهایى دیده مى شد، در حالى كه سایر نقلها از آغاز به تفصیل یكایك حقوق پرداخته اند.

ثانیا در سند خصال ، نامى از اسماعیل بن فضل به میان نیامده است .

ثالثا در من لا یحضر تصریح نشده است كه حقوق مذكور، رساله اى است از امام سجاد علیه السلام   ولى در خصال به این نكته تصریح شده است و عبارت چنین است : الحقوق الخمسون التى كتب بها على بن الحسین سید العابدین علیه السلام الى بعض اصحابه ...

متن رساله حقوق

حقوق الهى ، پایه همه حقوق فردى و اجتماعى

امام سجاد - علیه السلام - در نامه یكى از اصحاب خویش درباره حقوق چنین نوشت :

خدایت مورد رحم و محبت قراردهد!

آگاه باش ! كه خداوند بر تو حقوقى دارد. درباره حركت و سكون و هر جایگاهى كه در آن قدم نهى و براى هر عضوى از اعضاى تحت فرمان تو و هر ابراز و امكاناتى كه آنها را به استخدام در مى آورى .

و اما حق خویشاوندان بسیار است و هر چه خویشاوندى نزدیكتر باشد حقوق نیز بیشتر و جدیتر خواهد بود. ضروریتر از همه حق مادر سپس حق پدر و پس از آن حق فرزند و در مرحله بعد حق برادر و در مراتب بعد هر كدام كه نزدیكتر و نزدیكترند.

برخى از این حقوق مهمتر و گرانتر از سایر حقوق به شمار مى آیند .

بزرگترین حقوق ، حقوق مربوط به خداوند است حق معرفت و عبادت خدا و اطاعت از او... این حقوق كه ترسیم كننده رابطه اى خلق باخالق وظیفه انسان در برابر خداست زیربنا و پایه سایر حقوق فردى و اجتماعى به حساب حساب مى آید. (455) اگر حقوق الهى نادیده گرفته شود و انسان موجودى غیر مسوول و بى هدف و فاقد تكلیف به شمار آید در آن صورت پایبندى وى به سایر حقوق فردى و اجتماعى لغو و بیهوده مى نماید و هیچ قانون و تكلیفى ضمانت اجرا ندارد.

فراگیرى و گستردگى دامنه حقوق

خداوند در پى حقوق ویژه خود بر خلق حقوقى را براى تمامى اعضاى بدنت از فرق تا قدم قرار داده است . چشم گوش ، زبان ، دست ، پا شكم و شرمگاه ، اینها اعضاى هفتگانه اى هستند كه افعال آدمى به وسیله آنها صورت مى گیرد.

علاوه بر اعضا كه وسیله صدور افعال مى باشند، خود افعال نیز بر انسان حقوقى دارند.

خداوند براى نماز، روزه ، انفاق و پرداخت حقوق مالى ، هدیه و سایر افعال بر عهده تو حقوق و قوانینى نهاده است .

در مرحله سوم نوبت به حقوق اجتماعى مى رسد حقوقى كه در رابطه انسان با جمع بر او واجب مى گردد. نخست حقوق پیشوایان تو و سپس ‍ حقوق رعایا و كسانى كه تحت سرپرستى تو قرار داند و پس از آن حقوق خویشاوندان قرار دارد.

فهرست حقوق اجتماعى

هر كى از حقوق اجتماعى كه بر شمردیم خود خاستگاه حقوق متعددى است . حق پیشوایان در سه بخش باید ملاحظه شود.:

1 - حق سیاستگذاران و سیاستمداران و اداره كنندگان نظام اجتماعى .

2 - حق معلمان و سرپرستان علمى و فرهنگى .

3 - حق مولا بر بنده . البته هر مربى و اداره كننده اى خود امام و پیشوایى به شمار مى آید و حقوقى دارد.

حقوق رعایا و نیروهاى تحت سرپرستى انسان نیز سه است :

1 - حق رعایا و افراد جامعه كه به قانون فرمانروا و حاكم گردن مى نهند.

2 - حق نیروهاى تحت تعلیم و شاگردان ، زیرا كسى كه چیزى را نمى داند و در مقام دانشجویى بر آمده رعیت فرد عالم به حساب مى آید.

3 - حق كسانى كه تو اختیاردار آنانى مانند زنان و یا كسانى كه مملوك تواند.

و اما حق خویشاوندان بسیار است و هر چه خویشاوندى نزدیكتر باشد حقوق نیز بیشتر و جدیتر خواهد بود. ضروریتر از همه حق مادر سپس حق پدر و پس از آن حق فرزند و در مرحله بعد حق برادر و در مراتب بعد هر كدام كه نزدیكتر و نزدیكترند.

از حقوق خویشاوندان كه بگذریم حقوق اجتماعى در گستره اى دیگر مطرح است از آن جمله حقوق مربوط به مولا و سرپرستى كه تو را از قید بردگى آزاد ساخته است مولا و سرپرستى كه اكنون از الطاف او بهره ورى كسى كه به تو احسان كرده آن كه با نداى اذانش تو را به سوى نماز فرا خوانده امام جماعت تو همنشین همسایه رفیق شریك ، اموال بدهكار، طلبكار، معاشر، كسى كه علیه تو ادعا دارد، كسى كه تو علیه او ادعا دارى مشورت كننده با تو كسى كه با او مشورت مى كنى نصیحت خواه نصیحت گو. آنان كه از تو بزرگترند، كسانى كه از تو كوچكترند، كسى كه دست نیاز به سوى تو دراز كرده ، آن كس كه به او اظهار نیاز مى كنى ، كسى كه با سخن یا رفتار به تو بدى روا داشته و كسى كه دانسته یا ندانسته درباره تو به خشونت رفتار كرده است .

سپس حقوق همه همكیشانت و نیز آنان كه كافرند ولى در ذمه اسلام در آمده اند و حاكمیت سیاسى را پذیرفته اند.

و سرانجام حقوقى كه بر اساس حالات مختلف و مناسبتهاى گوناگون به روابط اجتماعى تعلق مى گیرد.

خوشا به حال كسى كه خدایش یارى دهد و در پایبندى به این حقوق استوار و موفق باشد.

امام سجاد علیه السلام هر چند در این فهرست به حقوق بسیار متنوع و گوناگونى اشاره كرده اما در پایان این حقیقت را آشكار ساخته است كه حقوق اجتماعى و فردى به آنچه گفته شد، منحصر نمى باشد، بلكه اصولا برخى از حقوق داراى جنبه متغیرى هستند كه در شرایط و زمان و مكان مختلف و مناسبات گوناگون تغییر مى كنند و یا مطرح مى شوند.

بى شك گشودن این زاویه بر اتقان ، اعتبار و واقع بینى این رساله افزوده است و وسعت بینش و واقعگرایى نویسنده آن را آشكار مى سازد.

امام سجاد علیه السلام پس از بر شمردن فهرست حقوق الهى ، فردى و اجتماعى انسان به توضیح و تشریح هر یك از آنها پرداخته است.*

ادامه دارد...

*جمال نیایشگران، تالیف احمد ترابی