نجوم آماتوری در ایران (2)

در مطلب پیش به تعریف منجم آماتور و تاریخچه نجوم آماتوری در ایران تا سال 1370 پرداختیم. حال قصد داریم به بیان ادامه این تاریخچه بپردازیم.

در همان سال ها (نیمه دهه1370) انجمن اخترشناسی غیرحرفه ای ایران به کوشش دکتر کیاست پور در دانشگاه اصفهان آغاز به کار کرد اما مدت چندانی ادامه نیافت. در نیمه دهه 70 سرانجام انجمن نجوم ایران از دل انجمن فیزیک ایران متولد شد و جمعی از منجمان دانشگاهی کشور را گرد آورد. در سال 1375 ماهنامه نجوم طرح تشکیل گروه های نجومی و پشتیبانی علمی و ثبت آنها را آغاز کرد که نتیجه چشمگیری در افزایش شمار گروه های نجوم کشور داشت. در سال 1377 با افزایش علاقه رصدگران آسمان به شکار هلال های جوان ماه و کمک به حل مشکلات تقویم قمری گروه غیرحرفه ای رؤیت هلال ماه های قمری جوان در ایران تاسیس شد که فعالیت آن سبب پویایی مثال زدنی این رشته از نجوم آماتوری ایران شد.

در این دهه شکوفایی نجوم اتفاقات دیگری نیز افتاد، ساخت بیش از بیست رصدخانه آموزشی یا آماتوری در ایران، افزایش علاقه عمومی به نجوم در پی دو کسوف کلی سال های 1374 و 1378 (به ویژه در دومی که همراه با پخش زنده تلویزیونی از چهار استان ایران بود)، انتشار کتاب های جدید نجومی، پخش مجموعه برنامه های رادیویی سیری در سپهر از شبکه سراسری طی چندین سال (و بعدها در دهه 1380 برنامه به آسمان نگاه کن)، راه اندازی وبگاه ماهنامه نجوم در سال 1379 که نخستین منبع فارسی جامع در این باره بود. کسوف سال 1378 نیز به سبب منجمانی که راهی ایران شدند، موجب آشنایی جامعه جهانی نجوم با فعالیت های ایرانیان شد.

اما سال 1380 نقطه عطف دیگری بود. برنامه تلویزیونی آسمان شب از شبکه 4 سیما با معرفی روز جهانی نجوم در اردیبهشت آن سال آغاز شد که تاکنون ادامه یافته و بر علاقه عمومی به نجوم و رشد منجمان آماتور در ایران بسیار تاثیرگذار بوده است. در فروردین همان سال به کوشش ماهنامه نجوم رقابت مسیه ایران با حضور رصدگرانی از گوشه و کنار کشور بر بام کاروانسرایی در دل کویر آغاز شد. در تابستان، دو گردهمایی سراسری نجوم آماتوری برگزار شد، یکی در سعادت شهر فارس و دیگری در تهران که رویدادی تازه پس از گذشت سال ها از چنین برنامه ای بود. در زمستان سال 1380 شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران شکل گرفت تا هماهنگ کننده و توسعه دهنده نجوم آماتوری در کشور شود. از همان ماه های نخست برنامه های موثری مانند باشگاه نجوم در تهران، ایجاد شورای تصمیم گیری از منجمان آماتور شناخته شده، کارگاه ملی نجوم آماتوری و دومین رقابت مسیه ایران آغاز شد و در سال های اخیر با برگزاری یا هماهنگی برنامه های بیشتری مانند جشنواره ساعت های آفتابی، رقابت رصدی صوفی، روز نجوم، روز فضا و... کارگاه های تخصصی نجوم آماتوری و گردهمایی های نجوم آماتوری ایران توسعه یافته است. برنامه روز نجوم که با همکاری تقریباً تمام مراکز و گروه های نجوم در کشور هر سال در فروردین یا اردیبهشت برگزار می شود بزرگ ترین رویداد ترویج نجوم کشور است که جایزه جهانی بهترین برگزاری این مراسم را در سال 1385 برای ایران به ارمغان آورد.

سال 1380 همچنین زمان آغاز کار وبگاه آسمان پارس بود که تا امروز نقش موثری در اطلاع رسانی اینترنتی نجوم در ایران داشته است. پس از تاسیس وبگاه نجوم و آسمان پارس وبگاه های متعددی تا به امروز راه اندازی شده و نقش آفرین شده اند. آن دوران آغاز تغییراتی در دسترسی به ابزارهای نجوم آماتوری و خدمات مرتبط با آنها نیز بود. نخستین فروشگاه دوستداران نجوم و فضا در تهران تاسیس شد و به سرعت ابزارهای جدید با بهای مناسب تر از گذشته (مانند تلسکوپ های کارآمد و کم هزینه دابسونی) و راه استفاده از این ابزارها در اختیار رصدگران ایرانی قرار گرفت. طیف وسیع ابزارها در کنار دیگر ارائه کنندگان خدمات نجومی در تهران و شهرهای دیگر (به ویژه صنایع اپتیک اصفهان) خود سبب رشد علاقه عمومی به نجوم شد.

در سال 1381 نخستین گروه دانش آموزان ایرانی از مرکز استعدادهای درخشان در المپیاد جهانی نجوم شرکت کردند. این رویداد از سال 1383 به صورت ملی برگزار شد که دانش آموزان بسیاری را علاقه مند به مطالعه کتاب های عمومی و حتی منابع مقدماتی دانشگاهی اخترشناسی کرد.

گذر زهره در سال 1383، رویدادی که پس از حدود 120 سال رخ می داد، تب دیگری را میان سرگشتگان آسمان ایجاد کرد و شاید به همراه کسوف سال 78 پربیننده ترین پدیده نجومی در تاریخ معاصر نجوم ایران بود. اکنون حدود صد گروه، انجمن یا موسسه نجوم آماتوری در ایران فعالیت می کنند. آنچه در کنار این کمیت چشمگیر رصدگران آسمان در ایران نیاز است افزایش دانش عمومی و تخصص گرایی در شماری از منجمان آماتور است که به همراه آن مشارکت بیشتر ایرانیان در طرح های بین المللی نجوم نیز به دست می آید.

نویسنده: بابک امین تفرشی (ویژه نامه نجوم آماتوری مجله نجوم)

تنظیم برای تبیان: م.ح.اربابی فر