گریز ایزوتسو از تفسیر بهرأی
كتاب «مفاهیم دینی و اخلاقی در قرآن كریم» نوشته «توشی‌هیكو ایزوتسو» در سرای اهل قلم خانه کتاب نقد و بررسی شد. كارشناسان در این نشست، ایزوتسو را در بررسی و ارایه معنای مفاهیم قرآنی موفق دانستند و بیان داشتند: ایزوتسو با استفاده از روش معناشناختی، از تفسیر بهرأی و ارایه تفسیر عصری، دور ماند.
به گزارش خبرگزاری كتاب ایران(ایبنا)، این نشست با سخنرانی دكتر بخشعلی قنبری، مژگان محمدی و دكتر توكلی، از كارشناسان ادیان آسمانی و قرآن در سرای اهل قلم برگزار شد.
در ابتدای این نشست، قنبری آثار ایزوتسو را در میان كتاب‌های قرآن‌پژوهی مفید و موثر برشمرد و گفت: این كتاب‌ها سبب جهت دادن به فرد می‌شوند و به تعبیر نوآم چامسکی، زبان‌شناس آمریكایی، انسان را از روی ساخت به ژرف ساخت می‌برند.
ایزوتسو از نخستین افرادی است که قرآن را به ژاپنی ترجمه کرد. البته پیش از وی قرآن از انگلیسی به ژاپنی ترجمه شده بود، اما وی نخستین فردی است که این کتاب آسمانی را از زبان عربی به این زبان برگرداند.
وی كتاب «مفاهیم دینی و اخلاقی در قرآن كریم» را دارای سه بخش برشمرد و گفت: بخش نخست مربوط به اصول تجزیه و تحلیل معنا، بخش دوم از اخلاقیات قبیله‌ای تا اخلاقیات اسلامی و بخش سوم تجزیه و تحلیل مفاهیم عمده را شامل می‌شود. ایزوتسو در این كتاب برای درك مفاهیم قرآنی از روش معناشناسی بهره می‌گیرد و در دیباچه آن به معرفی این شیوه می‌پردازد.
در ادامه این نشست، مژگان محمدی به سخنرانی پرداخت و گفت: ارزش این کتاب تنها به دلیل پژوهش‌های قرآنی آن نیست، بلکه روش مورد استفاده در آن، بر ارزشش افزوده است. روش در علوم انسانی جایگاه ویژه‌ای دارد و شاید بخشی از ضعف در این علوم در کشورمان به عدم آشنایی با روش‌های مرتبط باشد.
وی افزود: روش معناشناختی که از سوی ایزوتسو به کار گرفته شده است، پیش از آن در فهم متون دیگر نظیر متون فلسفی استفاده می‌شد، اما در میان آثار فارسی تنها دو اثر ترجمه‌ای از آثار ایزوتسو و همچنین کتاب ترجمه‌ای دیگری که متعلق به یكی از شاگردان اوست، از این روش سود جسته‌اند. در این كتاب مثال‌هایی درباره روش معناشناختی ذکر شده‌اند كه با مطالعه آنها می‌توان به خوبی این روش را شناخت.
ایزوتسو از نخستین افرادی است که قرآن را به ژاپنی ترجمه کرد. البته پیش از وی قرآن از انگلیسی به ژاپنی ترجمه شده بود، اما وی نخستین فردی است که این کتاب آسمانی را از زبان عربی به این زبان برگرداند
محمدی با بیان این كه «دو معنا از روش معناشناختی مد نظر است» گفت: این روش نخست به عنوان رشته‌ای علمی و سپس به عنوان یک روش فهم در مباحث زبان‌شناسی شناخته می‌شود كه با مفردات جمله سر و کار دارد. «هرمنوتیک» دانش فهم متن است و روش‌های مختلفی دارد كه معناشناسی یکی از آنهاست.
وی الفاظ مورد استفاده در این روش را بر دو نوع دانست و گفت: الفاظ و مفاهیمی در متن، معنای عادی خودشان را دارند و با رجوع به فرهنگ لغات می‌توان معنای آنها را دریافت و بخش دیگر الفاظی‌اند که در بدنه متن و با همنشینی با سایر الفاظ معنا می‌یابند. با توجه به الفاظ نوع دوم، می‌توان دریافت كه استفاده از روش معناشناسی امکان تحریفات را به حداقل می‌رساند.
محمدی ادامه داد: ایزوتسو برای آشنایی ما با این روش هفت مورد مثال ذكر می‌كند كه برای فهم معنای واژه‌ها می‌توان از آنها استفاده كرد. این مراحل هم‌وزن نیستند و در میان آنها برخی از موارد از اهمیت بیشتری برخوردارند. به باور ایزوتسو، یک راه برای فهمیدن معنای کلمات این است که به قرآن رجوع کنیم و از آن کمک بگیریم و دوم این كه از طریق مترادفات آن کلمه در متن و همچنین متضادهای آن، به درك واژه نایل شویم.
در ادامه این نشست، توکلی به سخنرانی پرداخت و گفت: ایزوتسو ویژگی‌هایی داشت كه متأسفانه بسیاری از استادان از آن بی‌بهره‌اند. او خرد و عقلانیت را با احساسش درآمیخت و در معنویت ذوب شد و بدون این که متعلق به دین خاصی باشد، به تمامی آنها تعلق خاطر داشت. وی به هفده زبان مسلط بود. این فرد با چنین دایره معلوماتی هنگام پرداختن به قرآن مسحور آن می‌شود. ایزوتسو با وجود این که می‌توانست از آبشخورهای فرهنگی کشورش سیراب شود، توجهش را به قرآن معطوف كرد.
وی افزود: ایزوتسو تأكید ویژه‌ای بر اخلاق دارد و برای ذكر مثال در درك روش معناشناختی، واژگان اخلاقی را برگزید. او سه حوزه از اخلاق را در قرآن معرفی می‌كند. حوزه نخست تنها به اوصاف خداوند می‌پردازد. حوزه دوم مربوط به ارتباط اخلاقی انسان و خداوند است و حوزه سوم نیز رابطه انسان‌ها با یكدیگر را شامل می‌شود. وی حوزه دوم را مترادف با دین و دین‌داری می‌پندارد.
توكلی با بیان این كه «روش او زیرمجموعه روش‌های پدیدارشناسانه به شمار می‌آید» گفت: پدیدارشناسی به معنای نگرش همدلانه با موضوع مورد بررسی است. روش‌های بسیاری در پژوهش قرآن وجود دارند؛ نظیر روش تاریخی، اسطوره‌ای، متنی و معناشناختی. ایزوتسو در استفاده از روش معناشناختی، هفت مورد را به كار گرفت. به اعتقاد این پژوهشگر برای فهم هر واژه باید زمینه تاریخی و فرهنگی آن را در نظر گرفت، چرا كه برخی از واژه‌ها از فرهنگی به فرهنگ دیگر تفاوت معنایی پیدا می‌كنند. بر اساس این رویكرد است كه معنا و مقصود از لغات در دوران پش از اسلام را درمی‌یابیم.
وی افزود: مورد دوم در روش معناشناختی ایزوتسو ،مبحث مترادفات است. به اعتقاد او می‌توان از غنی بودن مترادفات یك واژه در دین یا مكتبی، به تأكید آن دین و مكتب بر معنای واژه مورد نظر پی‌برد. لازم به ذكر است كه مترادفات در عین هم‌معنایی، تمایزاتی نیز با یكدیگر دارند. مورد سوم در روش معناشناختی ایزوتسو، یافتن معنای واژه با توجه به متضادهای آن است.
ایزوتسو می‌خواست با استفاده از این روش، قرآن سخن بگوید و با زبان خودش مفاهیم قرآنی را شرح دهد» گفت: علامه طباطبایی نخستین گام در تفسیر قرآن به قرآن را برداشت، اما روش او با روش معناشناختی متفاوت است. به اعتقاد ایزوتسو، متن را باید در حاشیه محدوده‌ای فهمید كه متن در آن قرار دارد
وی بار دیگر تأكید كرد كه تفسیر قرآن با روش معناشناختی بالاترین سطح تفسیر است و گفت: البته در این روش به همان اندازه كه تعلقات قلبی در تفسیر دخالت دارند، باید عقلانیت نیز به كار بسته شود.
در ادامه قنبری با بیان این كه «ایزوتسو می‌خواست با استفاده از این روش، قرآن سخن بگوید و با زبان خودش مفاهیم قرآنی را شرح دهد» گفت: علامه طباطبایی نخستین گام در تفسیر قرآن به قرآن را برداشت، اما روش او با روش معناشناختی متفاوت است. به اعتقاد ایزوتسو، متن را باید در حاشیه محدوده‌ای فهمید كه متن در آن قرار دارد. او درباره مسایل فرهنگی به كثرت‌گرایی معتقد است. البته به نظر می‌رسد اصطلاح «كثرت‌گرایی اخلاقی» در این كتاب كه ترجمه آن را فریدون بدره‌ای عهده‌دار بود، به معنای نسبیت اخلاقی باشد.
وی افزود: این اندیشمند ژاپنی به استقلال فرهنگ‌ها معتقد است، به این معنا كه هیچ فرهنگی به فرهنگ دیگر وابسته نیست و بنابراین فرهنگ اعراب تنها مخصوص به این قوم است. بنابراین باید با نگاه به فرهنگی اختصاصی قرآن به فهم آن نایل آمد و نمی‌توان بر پایه سایر فرهنگ‌ها به تفسیر آن پرداخت. باید اذعان كرد كه او در استفاده از این روش موفق است، زیرا با استفاده از آن، از تفسیر بهرأی و تفسیر عصری بر حذر ماند. او اصطلاحات دینی و اخلاقی را در نظام خاص زبانی بررسی كرد و تمام توانش را در این را به كار برد.
قنبری سپس به ذكر مثال‌هایی پرداخت كه معنای آنها با استفاده از روش معناشناختی، با آن چه كه از پیش در ذهن داشته‌ایم، متفاوت می‌شود و گفت: با مطالعه این اثر نگاهمان به قرآن متفاوت خواهد شد.
در ادامه این نشست، محمدی با بیان این كه «علامه طباطبایی به اهمیت تفسیر قرآن با قرآن پی‌برد» گفت: او در این راه تلاش بسیار كرد، اما به دلیل وارد شدن به بحث با پیش‌فرض‌های كلامی و فلسفی، موفق نشد در تمامی زوایا به این روش پایبند بماند و تفسیرش را دچار ضعف شد.
وی به تذكر ایزوتسو درباره مفاهیم اخلاقی اشاره كرد و گفت: به اعتقاد او، هر فرهنگ اصول اخلاقی ویژه‌ای دارد. باید گفت كه اعراب دوران جاهلیت از فرهنگی برخوردار بودند كه پس از ورود اسلام كاملا دستخوش تغییر و دگرگونی نشد، بلكه بر ویژگی‌های مثبت آن تأكید و ویژگی‌های منفی آن نفی شدند. به عنوان مثال، قرآن به ویژگی‌های سخاوت و شجاعت كه در میان اعراب رایج بود، رنگی اسلامی داد و قومیت‌گرایی بیش از اندازه را تعدیل كرد.
در ادامه این نشست، توكلی كتاب ایزوتسو را گام نخست در قرآن‌پژوهی به شیوه معناشناختی ذكر كرد و گفت: او به صورت بسیار فشرده واژه‌هایی را انتخاب و حوزه معنایی آنها را مشخص می‌كند. به باور او، اخلاق مورد بحث در قرآن، خدامحور است و كاملا متمایز از سایر اخلاق‌ها به شمار می‌آید، بنابراین این اخلاق تنها باید در حوزه دین اسلام تفسیر شود.
تنظیم از محمد نبوی
