سعدی ومرد عزلت گزین

یک شب تأمل ایام گذشته می کردم و بر عمر تلف کرده تأسف می‌خوردم و سنگ سراچه‌ی دل به الماس آب دیده می‌سفتم و این بیت‌ها مناسب حال خود می‌گفتم.

بعد از تأمل این معنی مصلحت چنان دیدم که در نشیمن عزلت نشینم و دامن صحبت فراهم چینم و دفتر از گفت‌های پریشان بشویم و من بعد پریشان نگویم.

زبان بریده بکنجی نشسته صمٌّ بکمٌ /به از کسی که نباشد زبانش اندر حکم

تا یکی از دوستان که در کجاوه انیس من بود و در حجره جلیس [همنشین]، به رسم قدیم از در درآمد. چندانکه نشاط مُلاعبَت [بازی] کرد و بساط مداعبت [مزاح کردن] گسترد جوابش نگفتم و سر از زانوی تعبّد بر نگرفتم، رنجیده نگه کرد و گفت:

کسی از متعلقان منش بر حسب واقعه مطلع گردانید که فلان عزم کرده است و نیت جزم که بَقیِّت عمر معتکف نشیند و خاموشی گزیند تو نیز اگر توانی، سر خویش گیر و راه مجانبت [دور شدن] پیش. گفتا: به عزّت عظیم و صحبت قدیم که دم بر نیارم و قدم بر ندارم مگر آنگه که سخن گفته شود به عادت مألوف و طریق معروف که آزردن دوستان جهلست وکفّارت یمین [سوگند] سهل و خلاف راه صوابست و نقص رای اولوالالباب [خردمندان]، ذوالفقار علی در نیام و زبان سعدی در کام.

فی الجمله زبان از مکالمه او در کشیدن قوّت نداشتم و روی از محاوره‌ی او گردانیدن مروّت ندانستم که یار، موافق بود و ارادت، صادق.

چو جنگ آوری، با کسی برستیز /که از وی گزیرت بود یا گریز

به حکم ضرورت سخن گفتم و تفرج‌کنان بیرون رفتیم در فصل ربیع که صولت بَرد [سرما] آرمیده بود و ایام دولت وَرد [گل] رسیده.

شب را به بوستان با یکی از دوستان اتفاق مَبیتْ [شب گذراندن و بیتوته] افتاد. موضعی خوش و خرّم و درختان، درهم. گفتی که خرده‌ی مینا بر خاکش ریخته و عِقد [گردنبند] ثریا از تارکش آویخته.

بامدادان که خاطر بازآمدن بر رای نشستن غالب آمد. دیدمش دامنی گل و ریحان و سنبل و ضَیمَران [بستان افروز، ریحان دشتی] فراهم آورده و رغبت شهر کرده. گفتم: گل ِبستان را چنانکه دانی بقایی و عهد گلستان را وفایی نباشد و حکما گفته اند: هر چه نپاید دلبستگی را نشاید. گفتا: طریق چیست؟ گفتم: برای نزهت [شادمانی، شادی] ناظران و فُسَحتِ [انبساط خاطر] حاضران کتاب گلستان توانم تصنیف کردن که باد ِخزان را بر ورق او دست تطاول نباشد و گردش زمان عیش ربیعش را بطیش [خشم و تندی] خریف [پاییز] مبدل نکند.

حالی که من این بگفتم دامن گل بریخت و در دامنم آویخت که الکریم اذا وعدَ وفا [رادمرد چون نوید دهد به وفا کوشد] فصلی در همان روز اتفاق بیاض افتاد [پاکنویس شد] در حُسن معاشرت و آداب محاورت [گفتگو] در لباسی که متکلمان [سخنوران] را به کار آید مترسّلان [نویسندگان] را بلاغت بیفزاید. فی الجمله هنوز از گل بستان بقیّتی موجود بود که کتاب گلستان تمام شد.

و تمام آنگه شود به حقیقت که پسندیده آید در بارگاه شاه ِ جهان پناه، سایه‌ی کردگار و پرتو لطف پروردگار، ذُخر زمان کهف امان المؤیدُ من السماء، المنصورُ علی الاعداء، عضدُ الدولةِ القاهرةِ، سراجُ الملةِ الباهرةِ، جمالُ الانامِ، مفخرُ الاسلام، سعدُ بن الاتابکِ الاعظم، شاهنشاه المعظم، مولی ملوک العرب و العجم، سلطان البر و البحر، وارث ملک سلیمان، مظفر الدین ابی بکر بن سعد بن زنگی ادام الله اقبالَهما و ضاعَفَ جَلالَهما وَ جعَل الی کلِّ خیر مآلهما. و بکرشمه‌ی لطف خداوندی مطالعه فرماید: