تبیان، دستیار زندگی
رمزهاى بسیار مهم بالندگى فرهنگ و ارتقاى دانش و بینش آدمى در هـمـه سـاحت ها وعرصه ها, پژوهش و اندیشه ورزى و ژرف كاوى است.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

پژوهش در حوزه
پژوهش

از رمزهاى بسيار مهم بالندگى فرهنگ و ارتقاى دانش و بينش آدمى در هـمـه سـاحت ها وعرصه ها, پژوهش و انديشه ورزى و ژرف كاوى است.

انـديـشـه ديـنى هم مشمول اين قاعده است و از اركان وظايف حوزه هـاى ديـنـى در طـول تـاريخ, تدقيق و تحقيق در معارف و دانش هاى ديـنـى بوده است. عالمان آگاه نيز, هماره در عرصه گسترش مرزهاى مـعرفت دينى و نو آورى روش مند در ساحت علوم اسلامى و پاسخ گويى بـه پـرسـش هـاى نـو پـيـدا و دفاع عالمانه از انديشه الهى, خوش درخـشـيـده اند و در شاخه هاى گوناگون علوم دينى و حتى عرصه هاى مـتـنوع دانش و معرفت بشرى آرا و انديشه هاى ژرف و بديع آفريده انـد. بـى شـك جـريـان توليد علم و تحقيق, استوانه اساسى انجام رسـالـت هاى دينى و رمز ماندگارى معرفت دينى بوده و خواهد بود.

در روزگـاران پيشين چهره هاى ممتازى مانند شيخ مفيد, شيخ طوسى, خـواجـه نـصـيرالدين طوسى, علامه حلى, شهيد اول و ثانى, ملاصدرا, عـلامـه مـجـلسى, شيخ انصارى, علامه امينى, علامه طباطبأیى, استاد مـطـهـرى و كثيرى از همين تبار, به تنهايى در عصر خود و متناسب بـا آن زمـان و بـا كوشش هاى توان فرسا به تحقيق پرداختند و بر غـنـاى مـعرفت دينى وعلوم اسلامى و اهل بيت(ع) افزودند, و در هر حـال مـشعل فروزان دين پژوهى و نظريه پردازى و انديشه سازى, به رغـم همه فراز و نشيب ها و افت و خيزهاى فرهنگى, علمى, سياسى و اجتماعى در جامعه و در درون حوزه ها, به خاموشى نگراييد.

در دهـه هـاى اخـير نيز اين روند تداوم و استمرار يافته و حوزه هـاى ديـنـى بـه ويـژه حـوزه قم نظاره گر رويش محققان و پيدايش مـراكـز پـژوهـشـى است.ازاين رو مى توان به اين خيزش و موج دين پـژوهـى در مـتن حوزه اميد داشت.

اما بى ترديد بايد اين فرايند تـحـقـيـقـات ديـنى را به مثابه موضوعى براى تحقيق, به مداقه و تـحـلـيل و نقد كشاند و به صورت علمى آن را باز شناخت و عوامل, مـوانـع, امـتـيـازات و شـاخص هاى آن را به دست آورد و به شكلى عـالـمـانـه آن را مديريت و هدايت كرد.

البته در اين مسير كم و بـيـش گـام هـايـى برداشته شده است اما آن اقدام ها اندك است و نـيـازهـا مـهم و فرصت ها كوتاه و اين همه وظيفه علاقه مندان به حوزه ها و مسئولان و متصديان امر را مضاعف مى كند.

بـررسى, نقد و بازشناسى تحقيقات دينى معاصر در حوزه, خود موضوع تـحقيق بسيار مهمى است كه مى توان از زواياى گوناگون و با بهره گـيـرى از روش هـاى آمـارى, مـيدانى و تحليلى بدان دست يازيد و نـتـايج آن را مبناى تصميم گيرى, مديريت, نظارت, هدايت و حمايت از اين جريان قرار داد.

در اين مقال از چشم اندازى دور و به شيوه اى گذرا به گوشه هايى از ايـن مـبـحث مى پردازيم; و به پاره اى از اهم موانع و كاستى هـاى پـژوهـش هاى دينى اشارت خواهيم نمود. لازم به ياد آورى است كـه در ايـن مـقـال تـحقيقات جديد در حوزه هاى كلامى و ساحت هاى عـلـوم انـسـانى و اجتماعى مقصود است, و داستان تاليف ها, معجم نگارى ها وتحقيقات سنتى بحث مستقيم نيست.

ابـتدا اشاره اى به اهم عوامل موثر بر وضعيت جديد تحقيقات دينى سودمند خواهد بود:

در دو دهـه اخير اوضاع و احوال جديدى پديدار شده است كه طبيعتا نـظام پژوهش هاى دينى و حوزوى نيز با آن درارتباط است, اوضاع و احـوالـى كـه برخواهيم شمرد پرسش ها, تقاضاها و چالش هاى نوينى رويـاروى مـا نـهـاده اسـت, و در پـاسـخ به آن, مراكز آموزشى و پـژوهـشى جديدى پديدار, و محققان و به طور كلى حوزه بدان اقبال نـشان داده اند, علاوه بر همه عواملى كه در گذر تاريخ و در قرون متاخر وجود داشته است, عوامل تازه تر عبارت اند از:

1. تحولات دين شناسى درغرب

در چـند دهه اخير در غرب پژوهش هاى نوينى درباره دين, متاثر از تـحولات فلسفى و علمى شكل گرفته و در قالب كلام جديد, فلسفه دين, روان شناسى دين, هرمنوتيك و ... نمودار شده است. اين موج نو در چـهـره تـرجـمـه, تـاليف و نظأر آن در فضاى فرهنگى كشورما نيز انـتـقال يافته ومى يابد, و در فضاى تحقيق هاى حوزوى موثر بوده اسـت. نـاديـده انگارى اين گونه بحث ها يا توجه ديرهنگام بدان, قابل پذيرش و شايسته نيست.

2. گسترش علوم انسانى واجتماعى

افـزون بـر بـسـطـ مـباحث نظرى در قلمرو دين شناسى, گسترش علوم انـسـانـى و اجـتـمـاعـى و تـحقيقات فزاينده در عرصه رفتارها و عـملكردهاى روانى, اجتماعى و رفتارى آدمى موجب پيدايش پرسش هاى تـازه در قـلـمـرو مـعـارف ديـنى شده است, زيرا ساحت ها و شئون گـونـاگـون انسانى به طور گسترده مطمح نظر و در قلمرو دين قرار دارد, بـسـطـ عـلـوم انـسـانى و اجتماعى ميدان هاى جديدى را در مـنـاسـبـات علم انسانى و معرفت دينى به روى مسأل و پژوهش هاى ديـنـى مـى گـشايد. اين عامل در بسط نوع جديدى از مباحث دينى و تطبيقى سهم به سزايى دارد.

نـكـته اى كه دراين بحث بايد افزود بهره گيرى از اين دانش ها و روش هـاى عـلـمـى در زمـينه نشر وتبليغ دين و گسترش تربيت دينى است.

3. شكل گيرى حكومت دينى

نـكـته مهم ديگرى كه در جهت گيرى هاى پژوهش هاى دينى در دو دهه اخـيـر نقش به سزايى داشته شكل گيرى حكومت دينى است, از آن جهت كـه در مـقـام واقع و در مواجهه با حقايق عينى موضوعات, مسأله, نـياز ها, تقاضاها و پرسش هاى تازه اى نمايان شده و صاحب نظران و مـحـقـقان علوم اسلامى را به پاسخ گويى فرا مى خواند. اين امر در اولـويت گذارى موضوعات, توجه به عرصه هاى جديد, سامان دهى و مـديـريت تحقيق و كاربرد روش ها و شيوه هاى نوين, آثار و نشانه هـايـى از خـود بـه جاى نهاده و خواهد نهاد.

طبيعتا از تحقيقات ديـنى انتظار موكد مى رود به واقعيات جارى اجتماعى ناظر باشد و بـخـشى از توانأى و ظرفيت خود را در اين عرصه متمركز نمايد, و در قـلمرو هاى اقتصادى, سياسى, اجتماعى, تربيتى و ... به نظريه پردازى دست يازد.

عـلاوه بـر عـوامـل ياد شده مى توان به عوامل ديگرى مانند گسترش ارتباطات و حركت به سمت جهانى شدن و جهانى سازى, اشاره كرد.

ايـنك به اصل سخن باز مى گرديم و ضمن تاكيد بر جهش هاى با ارزش حوزه به سمت اعتلا و ارتقاى تحقيقات دينى, بر اين نكته اصرار مى ورزيـم كـه كـشـف كـاسـتى ها و شناخت چالش ها در اين فرايند به منظور حل و جبران آن ها بايد مورد اهتمام حوزه قرار گيرد.

در مـيـان فـهـرست عناوين كاستى ها و چالش ها به عناوينى بر مى خـوريـم كـه بـه حـوزه مـبـاحث روش شناسى باز مى گردد و در اين نـوشـتـار ايـن بـخـش مـورد اهـتمام است. بسى آشكار است كه رمز كـامـيـابـى هـر تحقيق در اصالت, اتقان و كار آيى روش آن نهفته اسـت, اهـتـمـام پـيشنيان ما بر (علم اصول) به مثابه روش تحقيق اسـتـنـبـاطى حكايت گر اين داستان, و گسترش مباحث روش تحقيق در دنـياى امروز نشان دهنده آن است. درون مايه هر پژوهش شيوه و روش آن اسـت, و مـعـطـوف شـدن انديشه و تحقيق دينى به سمت عرصه هاى نـويـن, به ويژه در مناسبات معارف دينى و علوم انسانى اجتماعى, ما را به كاربرد و توسعه روش فهم و استنباط از متون دينى و باز توليد مفاهيم و قواعد مناسب فرا مى خواند.

ادامه دارد...


نویسنده:حجه الاسلام و المسلمین عليرضا اعرافى          تنظیم:نقدی-حوزه علمیه تبیان